Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik texnologiyalarning o'rni

MAKTABGACHA BOSHLANG'ICH MAKTAB DIREKTORINING VAZIFALARI PEDAGOGLARNING KASBIY FAOLLIGINING OSHIRISHDA RAHBARNING VAZIFALARI
Maktabda boshqaruv mehnati bilan shug’ullanuvchi kishilar (maktab direktori, direktorning o’quv-tarbiya va xo’jalik ishlari bo’yicha o’rinbosarlari, tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, uslubiy birlashma rahbarlari, kasaba uyushmasi tashkilotining raisi) boshqaruvchilik jamoasini tashkil etadi. Maktabda boshqaruv tizimi asosan 2 ga bo’linadi. Maktab rahbarlari va o’qituvchilar, tarbiyachilar, yoshlar tashkilotchisi, sinf rahbarlari, uslub birlashmalarning a’zolari, texnik xodimlar. Boshqarish sohasidagi ijrochi xodimlarni xam 2 asosiy guruhga a) mutaxassislarga (o’qituvchi va tarbiyachilarga); b) texnik xodimlarga (laborant, farrosh, elektoromontyor, maktab qorovulli kabilarga) bo’lish mumkin. Maktabga o’qituvchi, tarbiyachi va texnik xodimlarni to’g’ri tashlash va ularni joy-joyiga kuyish maktab ichki boshqaruvidagi muhim masalalardan biridir. Maktab xodimlarining tanlash bobida kuyidagi qoidaga rioya qilish bu borada muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab xodimlarini tanlashda ularning siyosiy bilimini, haloligini, ishni bilishini hisobga olish zarur. Bu urinda ishning ko’zini bilish, ishchanlik, uyushqoqlikni ta’minlash boshqaruv apparati ishidagi asosiy vazifa ekanini anglash lozim. Umum ta’lim maktablarida boshqaruvchilarning boshqarish madaniyatini oshirish va uni demokratlashtirish hozirgi bozor iqtisodi davrining muhim talablaridan biridir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hozirgi islohotlar davridagi xo’jalikni boshqarish va unga rahbarlik qilish konstitutsiyaviy qoidalar, ilmiy aqidalar asosida olib boriladi. Maktabni boshqarish shakllari va usullari jumhuriyatimiz iqtisodiy taraqqiyotining xar bir bosqichida jamiyat hal qilishi lozim bo’lgan vazifalarga muvofiq o’zgarib, takomillashib borishi mumkin. Ammo jumhuriyatimiz iqtisodiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida xam, Ayniqsa, hozirgi islohotlar davrida xam xalq ta’limi sohasining boshqarishning qoidalari va mazmuni u ahamiyatini saqlanib qaladi. Demak, maktab ichki boshqaruvchini to’g’ri tashkil qilish hozirgi davrning muhim talablaridan biridir. Biz ana shu boshqarish qoidalariga alohida to’xtalib utishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Xalq ta’limi tizimi va maktabni boshqarishning eng muhim qoidasi - demokratiyalashdir. Bu aqida hozirgi mustaqillik davrida jamiyatni yanada demokratlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, xo’jaliklar boshqarish tizimining eng asosiy sharti bo’lgan demokratik qoidaning g’oyat maqbul shakllarini izlab topish bugungi muhim va dolzarb muammolardan biridir. Boshqarishning ilmiyligi hozirgi bozor iqtisodi sharoitida ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini tobora tolaroq bilib borish bilan belgilanadi. Maktabda pedagogik mehnatni ilmiy asosida tashkil qilish muammosi ko’pincha darsda vaqtdan unumli foydalanishdan, sinfdan tashqari tadbirlardan va O’qituvchi-tarbiyachilarni ijtimoiy topshiriqlarni tartibga solishdan iborat deb qaraladi. Taʼlim — bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. Taʼlim jarayonida maʼlumot olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. Taʼlim tor maʼnoda oʻqitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish. va boshqa sohalarda maʼlumot berish jarayonini ham bildiradi. Taʼlimning mazmuni va mohiyati jamiyatning moddiy va madaniy taraqqiyoti darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiy maʼlumotga boʻlgan ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, taʼlim haqidagi pedagogik gʻoyalarga qarab kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida Taʼlimning mohiyati, metodi, tashkiliy shakllari oʻzgarib borgan (qarang Pedagogika). Taʼlim mohiyat-eʼtibori bilan dars berish jarayonini, yaʼni pedagog (oʻqituvchi) faoliyatini, umuman oʻquvchining bilish, oʻrganish faoliyatiga rahbarlik qilishni hamda uqish jarayonini, yaʼni oʻquvchi faoliyatini bildiradi. Taʼlim jarayoni taʼlim beruvchi — oʻqituvchi va taʼlim olayotgan oʻquvchilar faoliyatining yigʻindisidan iborat. Taʼlim va tarbiya jarayonida shaxsning sifatlari, dunyoqarashi, qobiliyati oʻsadi. Taʼlim avlodlar oʻrtasidagi maʼnaviy vorislikni taʼminlaydi: kishilarning ijtimoiytarixiy tajribalari yosh avlodga Taʼlim orqali oʻtadi. Taʼlim haqida turli nazariyalar mavjud. Baʼzi nazariyalar Taʼlimni jamiyatning ijtimoiyiqtisodiy tuzilishiga bogʻliq boʻlmagan hodisa sifatida baholasalar (qarang Pedotsentrizm), baʼzisi Taʼlimning sinfiy xarakterga ega ekanligini, u jamiyatning har bir aʼzosida muayyan siyosiy, falsafiy, axloqiy, huquqiy qarashlarni shakllantirish maqsadi sari karatilganligini taʼkidlaydi. Taʼlimning maqsadi obʼyektiv hayot talablariga muvofiq holda oʻzgarib borgani kabi, taʼlimning xarakteri, yoʻnalishi ham uning maqsadiga muvofiq oʻzgarib boradi. Taʼlim dialektik tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatlar jarayonidir. Taʼlim bilish qobiliyatlari, qistuygʻular, idrok, shaxsni tarkib toptiruvchi kuchli omildir. Taʼlim jamiyat qurilishining muhim muammolarini hal qilish — jamiyatning moddiy-texnika bazasini yaratish, ijtimoiy munosabatlarni tarkib toptirish, yangi kishini tarbiyalashga yordam beradi. Taʼlim oʻquvchining bilish qobiliyatini oʻstiruvchi asosiy omildir. Oʻquvchilar qobiliyatini oʻstirishga qaratilgan tizimlar muayyan didaktik qoidalar tarzida namoyon boʻladi. Didaktik tamoyillarda taʼlimning mazmuni va jarayonlariga qoʻyilgan talablar belgilanadi (qarang Didaktika). Taʼlimning maqsadi va vazifalari ijtimoiy tuzum, shuningdek muayyan oʻquv yurtlari funksiyasiga muvofiq tarixan oʻzgarib boradi. OʻzRning 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi Taʼlim tizimining barcha yoʻnalishlarini takomillashtirish va rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. 1996-yildan boshlab lotin imlosiga asoslangan yangi oʻzbek alifbosi joriy etildi va shu yildan boshlab yangi yozuv asosida dasturlar, qoʻllanmalar va darsliklar yaratishga kirishildi, oʻqituvchilar lotin imlosi asosidagi yangi oʻzbek alifbosi boʻyicha qayta tayyorlash kurslaridan oʻtkazildi. Xalq taʼlimi boʻlimlari qoshida bolalarni maktab taʼlimiga tayyorgarligini belgilaydigan „Tashhis markazlari“ tashkil etildi. Oʻquvchilarning bilim va koʻnikmalarini reyting asosida nazorat qilish, maktab bitiruvchilarini yakuniy attestatsiyasini kompyuter yordamida test orqali amalga oshirish, Taʼlim amaliyotini diagnostik taxdil etish, Taʼlim muassasalarida marketing tizimidan foydalanish kabi qator pedagogik yangiliklar joriy etildi (qarang Taʼlimning milliy modeli). Taʼlim mazmuni uning maqsadiga muvofiq, ijtimoiy shartsharoit, fan va texnika, sanʼat holati va shu kabini hisobga olgan holda belgilanadi. Kasbhunar kollejlari, oʻrta maxsus va oliy oʻquv yurtlaridagi Taʼlimning mazmuniga umumiy maʼlumotdan tashqari muayyan kasb va mutaxassislik uchun zarur boʻlgan maxsus bilim, malaka va koʻnikmalar ham kiradi. Taʼlim mazmuni oʻquv reja va dasturlari, darslik va boshqalarda yoritiladi. Taʼlimda qoʻyilgan maqsadga erishish uchun turli metod, vosita, tashkiliy tizim va shakllar (maʼruza, suqbat, tajribalar oʻtkazish, koʻrgazmali qurollarni qoʻllash, kuzatish, mashq va shu kabi)dan foydalaniladi. Oʻquv jarayonida texnik vositalar (kino, televideniye, radio, kompyuter, EHM va boshqalar)ni keng qoʻllash taʼlim metodini ishlab chiqishga katta taʼsir koʻrsatadi. taʼlimni tashkil etishning umumiy taʼlim, alohida (individual) taʼlim, tashkiliy taʼlim, sinfdars taʼlimi, kurs tizimi taʼlimi va boshqa turlari mavjud. Hozirgi sharoitda ijtimoiy talablar, oʻquvchilarning imkoniyati va ehtiyojlariga muvofiq taʼlim tobora takomillashtirilib, yangi metod va shakllari ishlab chiqilmoqda. Xususan, taʼlimning keng umumiy maʼlumot asosida kasbiy ixtisoslashishning ahamiyati tobora oshmoqda, ommaviy kommunikatsiya vositalari — radio, televideniye, film, kompyuter, vaqtli matbuotdan, shuningdek, oʻz ustida ishlashning turli shakllaridan foydalanilmoqda. Maqsad- shaxsning o'zaro ta'siri va muloqoti jarayonida yo'naltirilgan sa'y-harakatlari orqali erishish kerak bo'lgan natijaning ongli g'oyasi. Vizyon va maqsad "birlashgan kuchlar" olib keladi aniqlik va kelishuv tashkilot a'zolari va ularni mustahkamlash sadoqat hol. Boshqaruv tizimining maqsadlari rejalashtirishning boshlang'ich nuqtasidir. Mohiyatan, rejalashtirish uzoq muddatli va joriy rejalarda aniq ifodasini topgan kompaniyaning maqsad va vazifalarini ishlab chiqishdir. Maqsadlar quyidagilardir: Faoliyat ko'lami bo'yicha: global yoki umumiy; mahalliy yoki xususiy. Muvofiqligi bo'yicha: tegishli (ustuvor) va ahamiyatsiz. Darajasi bo'yicha: katta va kichik. Vaqt omili bo'yicha: strategik va taktik. Boshqaruv funktsiyalari bo'yicha: tashkil etish, rejalashtirish, nazorat qilish va muvofiqlashtirish maqsadlari. Tashkilotning quyi tizimlari bo'yicha: iqtisodiy, texnik, texnologik, ijtimoiy, sanoat, tijorat va boshqalar. Mavzular bo'yicha: shaxsiy va guruh. Ogohlikka ko'ra: haqiqiy va xayoliy. Erishish imkoniyati bo'yicha: haqiqiy va fantastik. Ierarxiya bo'yicha: yuqori, o'rta, pastki. Munosabatlar bo'yicha: o'zaro ta'sir qiluvchi, befarq (neytral) va raqobatdosh. O'zaro ta'sir ob'ektiga ko'ra: tashqi va ichki. Faoliyat maqsadlarining ahamiyati katta. Birinchidan, chunki tashkilot faqat o'z faoliyat maqsadlarini amalga oshiradigan qarorlarni qabul qilishi kerak. Ikkinchidan, faoliyat maqsadlariga erishishga xalaqit beradigan bunday faoliyatning oldini olish uchun global maqsadni har bir rahbar va ijrochiga etkazish kerak. Bu tizimning haqiqiy holatini doimiy ravishda kuzatib borish va uni kompaniya oldida turgan maqsad va vazifalar bilan taqqoslashni talab qiladi. Demak, bundan kelib chiqadi tizimdagi har qanday faoliyat faqat agar oqlanadi agar u o'zining asosiy maqsadiga erishishga hissa qo'shsa. Boshqacha qilib aytganda, har qanday tashkilot tizimdagi barcha faoliyat faqat u yaratilgan maqsadlarni amalga oshiradigan tarzda ishlab chiqilishi kerak. Menejmentning vazifasi maqsadga erishish bo'lganligi sababli, uni to'g'ri belgilash muhimdir. Agar biz o'z oldimizga tashkilotni maqsadlarini aniqlamasdan takomillashtirish vazifasini qo'ysak, unda biz keraksiz funktsiyalarni bajarishning yaxshiroq usullarini yoki qoniqarsiz yakuniy natijalarga erishishning yaxshiroq usullarini taklif qilish xavfini tug'diramiz, bu esa moddiy zarar etkazishi mumkin. To'g'ri maqsadni tanlash va shakllantirish, uni amalga oshirish jarayonini boshqarish, shu jumladan erishilgan amalga oshirish darajasini baholash san'ati chinakam malakali rahbarni ajratib turadi. Maqsadlar menejerlar uchun ham, unga bo'ysunuvchilar uchun ham mutlaqo tushunarsiz bo'lsa, odamlarni boshqarish mumkin emas. Boshqarmoq- boshqalarni o‘zlariga tushunarli bo‘lgan maqsadga erishishga undash, ularni o‘zing to‘g‘ri deb hisoblagan ishni qilishga majburlamaslik demakdir.