Joba: Zamanagóyfinansti mazmuni
Yüklə 50,17 Kb.
|
|
Jahande finans sektori saanatlastiriw na’tijesi Joba:
1.Zamanagóyfinansti mazmuni 2.Zamanagóyfinanstiúyreniwdi obyektivzár 3.Úy xojaliqlar qabil etetug'in finansliq qararlar KIRISIW
jillarda Ózbekstan Respublikasin rawajlandiriwdi… bes ústin bagdarlari boyinsha Háreketler strategiyasi» qabil etildi. «Finans» pánin tere… úyreniw arqali talabalar mámleketimizdi… finans qatnasiqlarindagi qatnasin aktivlestiriw, makroekonomikaliq turaqliliqti bekkemlew hám joqari ekonomikaliq ósiw kórsetkishlerin saqlaw, milliy ekonomikani… básekige shidamliligin arttiriw, investiciyaliq ortaliqti jaqsilaw arqali mámleketimizdi… ekonomikaliq tarmaqlarina hám aymaqlarina sirt el kapitalin aktiv ózlestiriw, ekonomikaliq birge islesiwdi jáne de rawajlandiriw, puxta oylangan sirtqi qarizlar siyasatin ámelge asiriwdi dawam ettiriw, ózlestirilgen sirt el investiciya hám kreditlerden nátiyjeli paydalaniw boyinsha tiyisli teoriyaliq bilimler hám ámeliy kónlikpelerge iye boladi. Soni… menen birgelikte, qollanbadan paydalaniw «2017-2021-jillarda Ózbekstan Respublikasin rawajlandiriwdi… bes ústin bagdarlari boyinsha Háreketler strategiyasi»nda belgilengen ekonomikani rawajlandiriw hám liberallastiriwdi… ústin bagdarlarin nátiyjeli tárizde ámelge asiriwga qaratilgan qániygeli kadrlardi tayarlawda áhmietli orin tutadi. Oqiw qollanba «Finans» páni bagdarlamasina muwapiq jazilgan bolip, onda zamanagóy finansti… fundamental tiykarlari hám e… áhmiyetli ámeliy tárepleri, finansliq qararlar qabil etiw, finansliq sistema hám finansliq agimlar, finansliq ja…aliqlar hám finansliq bazarlar, finansliq bazar stavkalari hám finansliq dáldalshilar, finansliq infrastruktura hám finansliq tártipke saliw, mámleketlik hám mámleketlik emes finansliq shólkemler, finansliq esabatlar hám olardagi pariqlaniwshi jagdaylar, finansliq esabatlarda finansliq koefficientlerden paydalaniw, finansliq esabatlar hám finansliq rejelestiriw, investiciyaliq joybarlar hám risklerdi basqariw hám de investiciyaliq portfeldi qáliplestiriw hám korporativ strategiyaga baylanisli máseleler óz sáwleleniwin tapqan. Bul qollanbadan ekonomikaliq bagdardagi joqari oqiw orinlarini… studentleri, magistrleri, professor-oqitiwshilari, mámleketti… finans-byudjet-saliq sistemasinda xizmet kórsetip atirgan tájiriybeli qánigeler hám uliwma mámleketlik finans mashqalalari menen qizigiwshi barliq oqiwshilar da paydalaniwi múmkin. «Zamanagóy finans» – ózine tán ilimiy-ámeliy pán. Og'an usi waqitqa shekem ámeliyatimizda jeterli dárejede itibar berilmey atirgan hám de qádirine jetalmay kiyatirgan waqit hám aniq emes shárayatinda deficit pul qarjilarin bólistiriw máseleleri úyreniledi. Usi orinda «waqit» hám «aniqliq emes sharayatta» dep atalgan sóz hám sózler birikpesine itibar beriwi…izdi soraymiz. Zamanagóy finans iliminde bular tek sóz yaki sózler birikpeleri g’ana emes. Olar usi ilimni… tágdiri hám qádirqimbatin belgilep beredi. Tek usi gana emes, al hár birimizdi… tágdirimiz hám qádir-qimbatimizdi belgilep beriwde de waqit hám aniqliq emes sharayati sheshiwshi áhmiyetke iye. Sol sebepli tómendegi sorawlarga itibar beri…: xizmetimiz dawaminda waqit hám aniq emes sharayatti esapqa alip atirmiz ba? Olardi… esapqa aliniwi yaki esapqa alinbaw dárejeleri qanday? Tiyisli qararlar, soni… ishinde, finansliq qararlar qabil etip atirganimizda da bul faktorga qay dárejede itibar berip atirmiz? Itibar berip atirmiz ba? Yaki olar diqqat-orayimizda turippa? Joqaridagi jagdaylarda usi faktorlardi… jeterli dárejede esapqa alinbay atirganligi qanday nátiyjelerge alip kelmekte? Olardi… aqibeti ne bolmaqta? Nátiyjede «barmaq tislep», oyg’a ketip qalmay atirmiz ba? degen sorawdi qayta-qayta berip atirmiz ba? Tiykarinan, áne sonday jagdaylarga túspew ushin zamanagóy finans «sir» larinan xabardar boliwi tiyis. Bizdi joqaridagi jagdaylardan qutqariwga kómek beriwshi zamanagóy finans hám tómendegi úsh analitikaliq «tayanish» ústinde Biznesmen belgili finansliq qarardi qabil etip, oni finansliq sistema járdeminde ámelge asiradi. Finansliq shártnamalar dúziw, aktivler hám táwekelshilik almasiwda paydalanilatugin bazarlar hám basqa institutlar jiyindisina finansliq sistema (financial system) dep ataladi. Bul sistema akciyalar, obligaciyalar hám basqa finans qurallari bazari, finansliq dáldalshilar (bank hám qamsizlandiriw kompaniyalari siyaqli), finansliq usinis etetugin firmalar (máselen, finans-máslahat firmalari) hám sol siyaqli barliq mákemeler xizmetin qadagalawshi organlardi óz ishine aladi. «Zamanagóy finans» pánini… aldinda turgan e… áhmiyetli waziypalardan biri bul – finansliq sistema evolyuciyasi nizamliqlarin úyreniw bolip esaplanadi. «Zamanagóy finans» teoriyasi qatar konsepciyalardan ibarat bolip, bul konsepciyalar talabalarga waqit faktorin esapqa algan halda pul resurslarin bólistiriw máselelerin uyreniwge sistemalastirilgan jantasiwdi, sonday-aq, oni… járdeminde barliq optimal variantlar úyreniletugin hám finansliq qararlar qabil etilip, turmisqa engiziletugin mugdarliq modeller toplamin usinis etedi. Usi tiykargi konsepciyalar hám sanliq modeller finansliq qararlar qabil etiwdi… barliq basqishlarinda: avtomobillerdi satip aliw yaki óz biznesin jolga qoyiw imkaniyatin bahalawda iri kompaniyani… finansliq direktori telekomunikaciya xizmetleri bazarina shigiwdagi kemshiliklerin belgilep atirganda yaki jáhán banki Ózbekstanda gidro yaki issiliq elektr stanciya qurilisin qarjilandiriw máselesin sheship atirganda qollaniladi. «Zamanagóy f inans» teor iyasi sonday doktr inaga tiykarlanadi, ogan kóre finans sistemasini… e… tiykargi waziypasi insanlar mútajligin, usi tiykarda, aziq-awqat, kiyimkenshek hám úy-jayga bolgan barliq tiykargi turmisliq mútajliklerdi qanaatlandiriwdan ibarat. Ekonomikaliq xizmetti… hár qanday subyektleri usi tiykargi waziypani orinlawga úles qosiw ushin shólkemlestiriledi. igi «Zamanagóy finans»ti úyreniwge áste kirisip atirmiz. Oni… siz ushin zárúr boliwin qáleysizbe? Onda hesh bolmag’anda tómendegi turmisliq misal hám sorawlarg’a bir itibar beri…: – Siz pul toplawdi basladi…iz hám olardi banktegi esap beti…izde saqlamaqtasiz. Óz qarji…izdi qanday da bir óz-ara fondqa jaylastiriwi…iz tuwri boladi ma? Eger tuwri bolsa, qaysi fondqa jaylastiriw kerek? – Sizge avtomobil kerek bolip qaldi, oni satip aliw kerekpe yaki ijarag’a alg’an maqul ma? – Oqiw orninda oqip júrgeni…izde siz márdikarliq (máselen, toyxana yaki restoranlarda oficiantliq) etip pul tapqansiz hám oqiwdi tamamlag’annan keyin restoran ashiwg’a qarar etti…iz. Siz sonday etiwi…izge bul arziyma? Uliwma bul tuwri boladi ma? Buni… ushin qansha qarji talap etiledi? Siz bul qarjini qay jerden aliwi…iz múmkin? – Ózbekstanda televizor islep shig’ariwshi iri kompaniyani… finansliq direktori sizden máslahat soramaqta. Ol firmani… xizmet tarawin ke…eytiwge arziydi ma yaki joq pa, sonday-aq, telekommunikaciya tarawinda biznes penen shug’ullaniwi boyinsha sizi… pikiri…izdi bilmekshi. Dáslepki esap-sanaqlarg’a qarag’anda, ja…a biznesti shólkemlestiriw ushin firma keyingi bir neshe jil ishinde shama menen 300 mln. sum sarplawi, keyingi jillarda kóriletug’in ekonomikaliq nátiyje bolsa hár jili alinatug’in 100 mln. sumliq paydada kórinedi. Siz og’an nelerdi máslahat beresiz? – Siz jáhan banki qánigeleri toparinda isleysiz. Topardi… waziypasi Ózbekstanni… qariz sorag’an múrajátin analizlewden ibarat. Qarjini úlken joybar yag’niy gidro yaki issiliq elektrstanciya qurilisina sariplaw názerde tutilg’an. Bunday jag’dayda siz nelerge tiykarlanip máslahat beresiz? Bul sorawlardi… orinli yaki tiykarlang’an juwaplarin «Zamanagóy finans» ti úyrenbesten taba aliw a…sat boladi, dep oylama…. «Zamanagóy finans» ti úyreniw ushin e… keminde bes e… áhmiyetli sebep bar. Olardi sizilmada tómendegishe kórsetiw múmkin pe? Qaysisin men ushin kerek emes dey alasiz? Ózi…izdi azg’ana bolsa da húrmet etse…iz joqarida berilgen hár bir jag’daylarg’a biypárwa qaraw huquqina iye emesligi…iz belgili boladi. Olardi… Siz ushin hár dayim, barliq turmis «cikli» dawaminda, «besikten-tabitqa shekem» kerekligin oylaysiz. Bug’an bizi… isenimimiz kámil. Endi bul sebeplerdi aniq úyrenip shig’amiz. Birinshiden, belgili finansliq principler hám nizamlardi biliw jeke qarjilardan tuwri paydalaniw imkanin beredi. Solay eken, kim bunday imkaniyatlarg’a iye boliwdi qálemeydi, deysiz? Siz hesh qanday finansliq bilimsiz jasay alasiz ba? Bálkim jasay alarsiz. Biraq adam finans tarawinda pútkil sawatsiz bolsa, basqalarg’a toliq g’arezli bolip qaladi. Yaki siz og’an isenbeysiz be? Bir gápti esle…? «Aqmaq puli menen tez xoshlasadi» bul biykardan biykarg’a aytilg’an emes. Bul da turmis sinawlarinan tabisli ótken akcioma. Ol dálil talap etpeydi, hám kerisinshe, «waqit-bul pul» degen maqallar biykardan biykarg’a kúndelik turmisimizg’a jedel kirip barip, aktual áhmiyetke iye bolip atir ma?! Jaqsi mánide «hámmesin pul sheshedi» dep biykar biykarg’a aytilip atirg’an joq? Bunday shárayatta puli…iz benen tez xoshlasatug’in awhalda bolsa…iz, onda ne islew tiyis? Turmista finansliq máslahatshige bir máselede máslahat sorap murajáát etetug’in jag’day kóp hám tez-tez bolip turadi. Búgingi kúnde kóplegen jeke máslahatshiler hám máslahat firmalari: bank xizmetkerleri, fond hám qamsizlandiriw brokerleri, óz ara fondlardi… qimbat bahali qag’azlarin satiwshi kompaniya xizmetkerleri hám kóplegen usi siyaqli shaxslar sonday xizmetlerdi usinis etedi. Kóbinese bunday máslahatler biypul beriledi, sebebi járdem sorap múrajáát etken qánige jaqin kúnlerde kompaniyani… yaki tiyisli qánigeni… potencial klientine aylaniwi múmkin. Biraq aling’an máslahatti… sapasin qalay bahalasa boladi? Sizdi aldap ketpedi me? Bálkim, «altin taw» wáde etip, aldap ketti me? «Zamanagóy finans»ti tere… úyrenip sonday obyektiv bahalaw ushin zárur tiykarg’i kriteriyalar menen tanisiw múmkin. Misali, Siz ózi…iz ushin finansliq máslahatshini… máslahati kerekpe?, degen sorawg’a juwap tappaqshisiz. Buni… ushin tómendegi paydali máslahatlerden xabardar bolsa…iz, sizge paydali! Siz 50.0 mln. sumliq finansliq aktivler portfeli (soni… ishinde, pensiya (napaqa) esap betleri) ne, úy-jay, ápiwayi qariz minnetleri hám akciyalar opcionina iyesiz. Waqti kelip siz búgingi kúnde kapital qoyilmalari…iz qanshelli aqilg’a say ekenin, pensiya (napaqa) qori jeterli me yaki joq pa hám óz investiciyalari…izdi… nátiyjeligin arttiriw ushin jáne qanday ilajlar kóriw (máselen, uzaq múddetli qamsizlandiriw polisin aliw yaki óz ómiri…izdi qamsizlandiriw) kerekligin biliwdi qáledi…iz. Bir qansha reklama kórsetpelerin oqip, úlken tájiriybege iye qánigeni ta…ladi…iz. Qánige óz buyirtpashilarinan alg’an usinisnamalardi sizge usinadi. Ol jaqsi insan. Xosh, endi ne islew kerek? Bunday jag’dayda neni kútse boladi: finansliq másláhátshilerdi… kópshiligi-yaki blokerler, yaki qamsizlandiriw agentleri boladi. Olardi… waziypasi Sizdi óz investiciyalari…iz qurami hám bag’darin ózgertiwge isendiriwden ibarat (soni… ornina olar dáramat aladi). Bunnan tisqari, ayrim máslahatshiler ózini… xizmetlerin yurist hám buxgalterler siyaqli saatbay bahalaydi. Ózin zamanagóy finans boyinsha másláhátshi dep ataytug’inlardi… usinisin túsinip aliwini… hám tuwri qarar qabil etiwi…iz ushin bir neshe másláhát beremiz. Ólardi… e… áhmiyetlisi tómendegilerden ibarat: 1.Jaqsiusinislarg’aisenbe….Misali ushin baja…iz yaki qádirdan bolip qalg’an tanisi…iz óz finansliq másláhátshisin maqtaydi. Biraq ol ózini… belgili investiciyalari hám haqiyqiy dáramatlari haqqinda aniq mag’liwmat bergenge shekem oni… máslahatleri óz mexanigin og’an tek g’ana texnik járdem mashinasi barlig’i ushin maqtap atirg’an adamni… gáplerine qarag’anda isenimli emes. Tek dosti…iz dodalap atirg’an másele áhmiyetin túsiniwine isenim payda etkennen keyin olardi… gáplerine iseni…. Aqiri, xaliqta «Shimshiq soysa da – qassap soysin!», – dep biykarg’a aytilmag’an!; 2.Diplomhámtúrligúwaliq,sertifikatlarg’ahárdayimda iseneberme…. Insan finansliq máslahatshi lawazimin iyelegenni… ózi ol tiyisli licenziyag’a iye ekenligin, kóplegen imtixanlar tapsirg’anin hám hár dayim, máselen dúnyani… ataqli orinlarinda (Davos, Sankt-Peterburg hám b.) ótkerilgen konferenciyag’a uqsas kóplegen konferenciyalar qatnasiwshisi bolg’anin a…latadi. Onnan tisqari, házirgi shárayatta dúnyani… júdá kóp mámleketlerinde tiyisli shaxslardi kommerciya tiykarinda sonday hújjetler menen támiyinlewshi kóplegen firmalar da xizmet kórsetpekte. Sol sebepli, oni… diplom hám guwaliq, sertifikatlarina iseniwden aldin onnan finansliq másláhátshi bolg’ang’a shekem qanday jumis islegenin sora…. Kópshiligi bul xizmet tarawina sawda tarawina keledi. Biraq barg’an sayin kópshilik finansliq másláhátshiler buxgalterlik, injenerlik, oqitiwshiliq hám yuridikaliq tájriybege iye adamlar bolip shiqpaqta. Este tuti…: tek g’ana olardi… aldi…g’i qánigeligin inabatqa alg’an halda, Siz olardi… professional (kásiplik) bilimlerinen óz mápi…iz jolinda paydalana aliwi…iz múmkin. Buni… ústine, joqarida aytilg’aninday, bul jerde de xalqimizda «Shimshiq soysa da - qassap soysin!», – dep biykardan-biykarg’a aytilmag’an; 3.Qizilbayraqlar.Sizge bazar bahasi júdá arzan akciyalardi, saliqti tólemesten uslap qaliw huqiqin (tax lien), túrli te…geler, kórkem óner dóretpeleri, úshqir atlardi satiwg’a úmtilatug’in hám qisqa múddet ishinde puli…izdi bir neshe esege kóbeytip beriwge háreket etip atirg’an hár qanday másláhátshiden uzaq júrgeni…iz maqul. Soni… ushin esi…izde tursin: bazardi, yaki qanday da bir «sir tut ilatug’in» aki kóz boyamashi. Ekinshiden,«Zamanagóy finans» ti úyreniwdi… sebebi sonnan ibarat, finans tarawinda tiykarg’i bilimge iye boliw hár qanday xizmet tarawi ushin zárúr. Hátteki, finans tarawin óz qánigesi sipatinda ta…lamag’an adam ushin da finansistler paydalanatug’in konsepciya, usil hám terminalogiyani biliw zárúr. Máselen, ózi…iz tóleytug’in dáramat salig’i yaki mal-múlk salig’i tiykarinda, hesh bolmag’anda ápiwayi túsinikke iye bolmasa…iz, ol jag’dayda saliqshi yaki saliq organi tárepinen «shertilgen hár qanday nama» g’a oynawg’a basqa ilaji…iz qalmaydi. Alip atirg’an pensiya…izg’a da usinday pikirdi bildiriw múmkin. «Nama» nizamli shertilgen bolsa jaqsi, biraq kerisinshe bolsa she? Ol jag’dayda, hesh bolmag’anda, bul og’an usi qánigeler menen sáwbetlesiw hám óz mashqalalarin sheshiw ushin olardi tartiw imkanin beredi. Úshinshiden,sizdi zamanagóy (ámeliy) finans tarawinda karera islew qiziqtirip qalsa. sir emes, bul tarawda karera islew ushin kóp imkaniyatlar bar, keleshekte olar óz nátiyjesin beredi. Buni… ushin insan zamanagóy finansti… barliq sirlarin iyelewi lazim. Finansistlerdi… kópshilik bólimi ekonomikani… finans finans - banklerde, qamsizlandiriw kompaniyalarinda yaki investicialardi basqariw tarawinda isleydi. Biraq kópshirik finans qánigeleri jeke menshik bolsin, mámlekektlik mákeme bolsin hám finansliq emes shólkemlerdi… finans boyinsha basqariwshisi sipatinda xizmet júrgizedi. Ayrimlari bolsa akademiyaliq karerani abzal kóredi. Úy xojaliqlari, jeke firmalar hám mámleketlik mákemeler hár dayim finansliq másláhátshilerdi… másláhátlerine mútáj boladi. Bunnan tisqari, finans tarawinda tálim aliw keleshekte shólkem basshisi sipatinda karera islew ushin fundament boliwi múmkin boladi. Usi orinda bilip qoyi…: dúnyadag’i iri korporaciyalardi… joqari taypadag’i basshilari óz miynet jolin, dáslep, finansist sipatinda baslag’an. Tórtinshiden,finans sistemasi negizgi tiykarlari áhmiyetin túsiniw tiykarlang’an puqaraliq qararlar qabil etiw ushin zárúr. Finans sistemasini… ekonomikaliq turmisi bazar qatnasiqlarina tiykarlang’an hár qanday jámiyet infrastrukturasini… e… áhmiyetli buwini esaplanadi. Ke… tarqalg’an pikirler boyinsha finans institutlar jumisin tuwri shólkemlestiriw mámleketti… ekonomikaliq ósiwi hám rawajlaniwi ushin imkaniyat jaratadi. Biz, puqara sipatinda, kóbinese siyasiy qararlar qabil etiwge tuwri keledi. Bul qararlar, aqirinda, mámleketti… finansliq sistemasina óz tásirin kórsetedi. Máselen, depozitlerdi… mámleket tárepinen qamsizlaniwina qarsi shig’ip atirg’an yaki fond bazarindag’i shártnamalar ústinen qadag’alawdi ornatiwg’a háreket etip atirg’an siyasatshig’a dawis beriw tuwri bola ma? Eger sonday bolsa, oni… aqibeti nelerge alip keliwi múmkin? Besinshiden,kópshiligi óz bilim she…berin ke…eytiw ushin da «Zamanagóy finans» ti úyrenedi hám sog’an qizig’adi. Zamanagóy finans nizamliqlarin biliw dúnyag’a kózqarasin keneytedi hám sirtqi dúnya qaysi nizamliqlarina tiykarlang’anlig’in biliwge járdem beredi. Finans tarawindag’i ilimiy izleniwler uzaq tariyxqa iye. A. Smidti… 1776-jilda baspadan shiqqan «Xaliqlar baylig’i tábiyati hám sebepleri boyinsha izertlewler» kitabin kópshiligi ekonomika ilimini… tiykari dep esaplaydi. So…g’i jillarda zamanagóy finans teoriyasi finans tarawina tiykarlang’an ekonomistler tárepinen islep shig’ilmaqta hám jetilistirilmekte. Bul 1990 hám 1997- jillarda ekonomika tarawina Nobel siylig’ina finans teoriyasina hám ámeliyatina úlken úles qosqan alimlar iye bolg’anlig’i menen tastiyiqlanadi 2.1.Úyxojaliqlariqabiletetug’infinansli qararlar Adette, quramali hám kólemi (ólshemi) hár túrli bolg’an sha…araqlar úy xojaliqlari dep ataladi. Bunda qutipti… (polyusti…) bir tárepinde bir neshe áwlad wákillerinen quralg’an, bir úyde jasaytug’in hám belgili ekonomikaliq resurslarg’a birgelikte iyelik etetug’in úlken sha…araqlar tursa, polyusti… ekinshi tárepinde bir ózi jasaytug’in hám dástúriy sha…araq túsinigine sáykes kelmeytug’in jeke insan turadi. Biraq zamanagóy finansta da bunday sha…araqlar úy xojalig’i esaplanadi. Ámeliyatta úy xojaliqlari tárepinen ádette, tórt túrli finansliq qararlar qabil etiwine tuwri keledi. Olardi tómendegi toparlarg’a ajiratiw mumkin: 1. Pul qarjilarinan paydalaniw hám jamg’armalar haqqindag’i qararlar. Sha…araq baylig’ini… qaysi bólimin tut iniw mútájliklerine sariplaw múmkin? Ag’imdag’i dáramatti… qaysi bólimin keleshekte sariplaw ushin saqlap qoyiw hám jámlep bariw kerek? 2. Investiciyalar menen baylanisli bolg’an qararlar. Bar bolg’an jamg’armalardi qaysi aktivliklerge bag’darlaw, jaylastiriw kerek? 3. Finanslastiriw haqqindag’i qararlar. Úy xojalig’i óz tutiniw hám investiciyaliq rejelerdi amelge asiriw ushin qashan hám qay tárizde qarizg’a aling’an qarjilardan paydalaniwi kerek? 4. Táwekelshilik basqariw menen baylanisli bolg’an qararlar. Úy xojaliqlari qanday etip hám qanday shártlerde finansliq jag’daydi… aniq emes dárejesin kemeytiwi kerek hám jol qoyilatug’in táwekelshilik dárejesin qashan kóbeytiw zárúr? Solay etip, úy xojaliqlari tárepinen qabil etiletug’in finansliq qararlardi sizilmada tómendegishe kórsetiwimiz múmkin likformalari Jekeiyelik (sole proprietorship) bir adam yamasa sha…araqqa tiyisli firma bolip, onda barliq aktivler hám minnetlemeler bir waqitti… ózinde firma iyesini… múlki esaplanadi. Jeke múlk iyesi firmani… qarizlari hám basqa minnetlemeler boyinsha sheklenbegen minnetlemelerge yaki sheklenbegen juwapkershilikke (unlimited liability) iye. Bul eger firma kompaniya kreditorlarini… talaplarin qanaatlandiriw ushin óz qariz minnetlemelerin orinlay almasa, bunday jag’dayda kompaniya iyesini… qálegen múlki xatqa aliniwi múmkin. Kópshilik firmalar óz xizmetin múlkke jeke iyelik sipatinda baslaydi. Keyinirek ke…eyip, ayaqqa shólkemlestiriwshilik formasin ózgertedi. Biraq biznes – restoran, kóshpes múlk agentligi yaki kishi ustaxana barliq xizmeti dawaminda jeke múlk formasinda qaliwi da múmkin. Shirket (partnership) – bul eki hám onnan kóp adamlar (sha…araq) múlki bolg’an firma. Olar sherik dep ataladi hám kompaniya kapitalina birgelikte iyelik etedi. Sheriklik kelisiminde ádette, qararlar qanday qabil etiliwi hám firmani… dáramat hám ziyani qanday bólistiriliwi belgilep qoyiladi. Kelisimde basqa shárt belgilengen bolmasa, sherikler jeke múlkshiliktegi siyaqli minnetlemeler boyinsha sheklenbegen juwapkershilikke iye boladi. Biraq sheriklerdi… minnetlemelerin málim dárejede sheklew de múmkin. Bul jag’dayda bunday sherikler juwapkershiligi sheklengen sherikler yaki kommanditler dep ataladi (limited partners). Biraq bunda, sheriklerdi… hesh bolmag’anda birewi firmani… qarizlari boyinsha sheklenbegen juwapkershilikke iye boladi hám ol tiykarg’i sherik dep ataladi. Ádette, kommandit sherikler shirket xizmetine tiyisli kúndelikli qararlardi qabil etiw de qatnaspaydi. Bul tiykarg’i sherikti… juwapkershiligine kiredi. Jeke kárxana yaki shirketten pariqli túrde, korporaciya (corporation) – bul g’árezsiz yuridikaliq shaxs bolip, ol óz iyelerinen ayriqsha xizmet kórsetedi. Korporaciya múlkke iyelik etiw, qariz aliw hám shártnamalar dúziw huqiqina iye. Olar sudqa beriwi hám olardi da sudqa beriw múmkin. Bunnan tisqari korporaciyalardi hám biznes júritiwdi… eki basqa formasin saliqqa tartiwda da pariq bar. Korporaciya ustav hújjetleri tiykarinda basqariladi. Akcionerler korporaciya dáramatinan ámelge asirilatug’in hár qanday tólemlerde óz akciyalari sanina proporcional túrde úleske iye boliw (máselen, dividentler kórinisinde) huqiqina iye. Akcionerler direktorlar ke…esin saylaydi hám olar óz gezeginde, korporaciya jumislarin basqariw ushin menedjerlerdi tayinlaydi. Ádette, akcionerler jiynalisinda bir akciya bir dawisqa iye. Biraq túrli formadag’i akciyalar da bar bolip, olar túrli dawis huqiqin beriwi múmkin. Korporativ shólkemni… (biznesti korporativ shólkemlestiriw) abzal tárepi sonda, firmani… salamat xizmetine ziyan tiygizbesten akciyalar basqa iyelerine beriliwi múmkin. Basqa abzal tárepi akcionerlerdi… juwapkershiligi sheklengen bolip, bul degeni eger korporaciya qarizlarin tólew múmkinshiligi bolmasa, kreditorlar akcionerlerdi… jeke múlkin emes, al korporaciya aktivlerin xatlaydi. Bul jerde korporaciya shirkette tiykarg’i sherik orinlag’an waziypani orinlaydi, akcionerler bolsa juwapkershiligi sheklengen sherikler siyaqli xizmet kórsetedi. Pútkil dúnyada iri firmalardi… derlik barlig’i, olarg’a bir shaxs yaki sha…araq iyelik etse de, korporaciya formasinda xizmet kórsetedi. AQSH ta akciyalarin tarqatatug’in korporaciyalar ashiq (public corporations), múlkke iyelik huqiqi jámlengen (toplang’an) korporaciyalar bolsa jabiq yaki jeke korporaciya (private corporations) dep ataladi. Túrli mámleketlerde korporaciyalar xizmeti túrlishe nizamlar menen muwapiqlastiriladi. Hátte bir mámleket ishinde bunday firmalar xizmeti túrli yurisdikciyag’a túsiwi múmkin. Máselen, AQSHta bunday nizamlar mámleket dárejesinde engiziledi (hám olardi… orinlaniwi qata… qadag’alanadi). Kúndelikli turmista atina qarap firmani… korporaciya ekenligin tómendegishe aniqlaw múmkin: máselen, AQSHta firmakorporaciya atina inglizshe incorporated sózinen aling’an qisqartpasi ink; Fransiyada - SA háripleri (Societe Anonime); Italiyada-SpA (Societa per Azione); Niderlandiyada - NV (Naamloze Vennootdchap)); Shveciyada - AB (Aktiebolag) qosiladi. Germaniyada ashiq korporaciyalar Aktiengesellschaften dep ataladi hám bunday korporaciyani firma atini… aqirindag’i AG háriplerinen bilse boladi; jeke korporaciyalar Gesellschaften mit beschrankter Haftung dep ataladi hám olardi… atina GMBH háripleri qosiladi. Ulli Britaniyada PLS háripleri juwapkershiligi sheklengen ashiq kompaniyalar ushin hám LTD jeke kompaniyalar ushin tap sonday mániske iye. Tariyxta ati qalg’an birinshi korporaciyalar Amsterdam hám Londonda XVII ásirde dúzilgen hám bizi…she «akcionerlik kompaniyasi» (joint stock companies) degen mánisti a…latqan. Búgingi kúnde bunday atamadan derlik paydalanilmaydi. Múlkkeiyelikhuqiqin(múlkin)basqariwdanajiratiwdi… finansliqsebepleri Jeke múlk esaplang’an kárxanalarda hám hátteki kópshilik shirketlerde de kárxana iyesi bir waqitti… ózinde menedjer waziypasin da atqaradi. Biraq basqa firmalarda, ásirese, iri firmalarda múlk iyeleri biznesti ózleri basqarmaydi. Olar bul waziypani professionallarg’a (arnawli kásip iyelerine) tapsiradi. Kóp jag’daylarda bul professionallar bul kompaniyalardi… akcioneri de bolmaydi. Múlk iyeleri kompaniyani basqariwdi menedjment boyinsha qánigelerge tapsiriwini… bes sebebi bar Birinshiden, óz kásibin puxta iyelegen professional menedjerlerdi tabiw onsha qiyin jumis ni…sebepleri Soni… menen birge olar firmani basqariw ushin kárxana iyelerine qarag’anda jaqsi tayarliq kórgen, kóbirek tájiriybege iye boliwi hám jaqsi adamgershilik paziyletleri iyesi boliwi da múmkin. Kompaniyani ózi basqaratug’in múlk . Korporativ menedjment tiykarg’I waziypasi hám onin’ finansliqtá pleri Aqir-aqibetinde korporaciyani… basqariw xizmetkerlerine akcionerler direktorlar ke…esi arqali jallanadi, menedjerlerdi… tiykarg’i waziypasi imkaniyati barinsha akcionerler máplerin gózlep qarar qabil etiwden ibarat. Biraq bul korporaciya menedjerlerini… waziypasi tek usinnan g’ana ibarat emes. Jámiyetti… hár bir ag’zasi siyaqli, olar da nizamlarg’a boysiniwi, ádep-ikramliq qag’iydalarin húrmet etiwi hám zárúriyatqa qarap álbette, eger bul akcionerler tárepinen úlken qárejetlerge alip kelmese, túrli socialliq waziypalar orinlaniwina járdem beriwi kerek. Biraq korporativ menedjment maqsetlerin tek g’ana akcionerler máplerine xizmet etiwi menen sheklep qoyg’anda da, og’an erisiw usillarin aniq belgilewdi… ilaji joq. Negizinen menedjerler kompaniya iyeleri menen hár bir máseleni, sonday-aq, kompaniya tovarlari hám xizmetleri assortimentin ta…lawi, kapital tartiw boyinsha qárejetlerdi belgilew máselelerin dodalawi, olardan e… alternativ variantlar qaysi biri ekenligin sorawi múmkin. Onday bolsa, kompaniya iyeleri firmani ózleri basqarg’anda qanshelli jumis beriwshi bolsa, biznesti basqariwg’a qansha waqit sariplasa, sonsha dárejede jumis beriwshi (mutasaddi) bolip, sonsha waqit sariplag’an bolar edi hám menedjerler miynetinen paydalaniwdan mánis qalmag’an bolar edi. Bunnan tisqari bir neshe adam basqaratug’in firma ushin bunday jantasiw múmkin bolsa da, akcionerleri sani júdá kóp firmalarda buni… derlik ilaji joq. Aqiri dúnyada millionlap akcionerler jáhánni… túrli mámleketlerinde jasaytug’in úlken xaliqaraliq korporaciyalar bar. Solay etip, menedjer xizmetin tártipke saliw boyinsha tiykarg’i waziypa yaki qag’iydani islep shig’iw júdá áhmiyetli másele bolip, bunday qag’iyda menedjerler firma basqariwina tiyisli ol yaki bul másele boyinsha akcionerler ortasinda hár dayim soraw ótkiziwine mútájlik qaldirmawi kerek. Dáslep, bul qag’iyda nátiyjeli boliwi ushin oni orinlaw menedjerlerden akcionerlerdi… táwekelshilikke beyimliligin de, biznesti basqariw boyinsha kúndelikli ámeliyatini… basqa más boyinsha olardi… pikirinde talap etedi boyinsha olardi… pikirinde talap etpewi kerek. Sebebi bul siyaqli mag’liwmatlardi aliwdi… ózi-ilajsiz nárse. Hátte bunday máseleler belgili waqitqa kelip áshkara bolsa da, bunnan úlken mánis joq, sebebi olar hárdayim ózgerip turadi. Akciyalar hárdayim qoldan-qolg’a ótip turg’anlig’i ushin korporaciya múlk iyeleri de turaqli túrde ózgerip turadi. Demek, menedjmentti… tiykarg’i qag’iydasini… orinlaniwi korporaciya múlk iyesi kim ekenligine uliwma baylanisli bolmawi kerek. Ámel qiling’an halda menedjerler de kompaniya iyeleri kompaniyani ózleri basqarg’anda qabil etetug’in investiciyaliq hám finansliq qararlardi qabil etse g’ana menedjerler ushin t iykarg’ i qag’ iyda dur is bo lad i. Akcionerler baylig’in maksimallastiriw, yag’niy olar akciyalarini… bazar qunin (bahasi) maksimallastiriw usinday qag’iyda esaplanadi. Máselen, siz korporaciyani basqarip atirsiz hám qarji jaylastiriwdi… eki alternativ variantini… birewin ta…lawi…iz kerek. Ta…lag’anda da júdá táwekelshil hám derlik qáwipsiz variantlardan birin ta…lawi…iz kerek. Akcionerleri…izdi… ayrimlari, táwekelshilik dárejesin qisqartiwg’a umtiladi. Basqalari bolsa, birinshi investiciyaliq joybar keleshegine pessimistlik ruhta gúman menen qaraydi. Soni… menen birge akcionerlerdi… bir bólimi táwekelshilikke beyim boliwi yaki táwekelshilik joybardi… kelejegi jarqin dep esaplawi múmkin. Bunday shárayatta menedjer qalayinsha barliq akcionerlerdi qanaatlandiratug’in hám olardi… kewiline mayday jag’atug’in qarar qabil etedi? Kóz aldimizg’a keltireyik, táwekelshiliksiz joybardi ta…lag’annan kóre táwekelshilikli joybardi abzal kórip, siz firma akciyalarini… bazar qunin (bahasin) kóbirek joqarilatasiz. Soni… ushin, ayrim akcionerler óz qarjilarin isenimli aktivlerge investiciya qiliniwin hámme nárseden ústin qoysa da, siz ekinshi joybardi ta…lawi…iz olardi… mápi ushin xizmet etpeydi. Gáp sonda, nátiyjeli xizmet júritip atirg’an kapital bazarlarinda akcionerler ózlerini… shaxsiy akciyalar portfelleri táwekelshilik dárejesin sizi… firma…iz akciyalarini… bir bólegin satip, óndirilgen puldi isenimli aktivlerge investiciya qiliw arqali kemeytiw imkaniyatina iye. Demek, táwekelshilikli joybar ta…lanatug’in bolsa, hátte táwekelshilikti unatpaytug’in akcionerler de utadi 29 Sebebi olar búginni… ózinde qosi Sebebi olar búginni… ózinde qosimsha dáramat aladi. Keyin bolsa olar alg’an dáramatlarin yaki reinvesticiya qiladi, yaki óz mútájliklerine sariplaydi. Solay etip, kórinip turg’aninday, táwekelshilikli joybardi tamápine sáykes keliwi múmkin. Sebebi táwekelshilikli joybar olar qolindag’i akciyalardi… bazar qunin (bahasin) arttiriwg’a uqipli. Menedjerler qabil etetug’in qararg’a tásir etiwi múmkin bolg’an birden-bir táwekelshilik ta…lang’an ol yaki bul variant firma akciyalarini… bazar qunina (bahasina) qanshelli tásir etiwi menen baylanisli. Akcionerler baylig’in maksimallastiriw waziypasin orinlaw firmada qollanilatug’in óndiris texnologiyalari, bazar procent stavkalari, bazar táwekelshilik ushin siyliq hám qimbat bahali qag’azlar kotirovkasina baylanisli. Usi barliq faktorlardi esapqa alg’an halda menedjerler akcionerler firmani ózleri basqarg’anda qanday investiciyaliq qarar qabil etse, tap usinday qararlardi qabil etiwi múmkin. Soni… menen birge qarar táwekelshilik tánalmawdárejesine yaki múlkiyelerini…baylig’idárejesine baylanisli emes. Demek, investiciyaliq qararlardi usilar haqqinda belgili mag’liwmat jiynamastan burin da qabil etiwi múmkin. Kórinip turg’aninday, akcionerler baylig’in maksimallastiriw qag’iydasi júdá duris qag’iyda hám firmani basqarip atirg’anda hár bir menedjer usi qag’iydag’a ámel etiwi dárkar. Bul qag’iydag’a ámel eter eken, menedjerler hár sapari bir qarar qabil etiwi talap etilgende akcionerler ortasinda soraw ótkizbesten burin da óz waziypalarin orinlay aladi. Korporaciyalar xizmetin izertleytug’in alimlar ayrim waqitta basqariw xizmetkerlerini… tiykarg’i waziypasi firma paydasin maksimallastiriwdan ibarat degen pikirdi bildiredi. Málim shárayatta akcionerlerdi… paydasin da, baylig’in da imkaniyati barinsha kóbeytiwden maqset bir qiyli finansliq qararlardi… qabil etiliwin talap etedi. Ádette, firma paydasin kóbeytiw ushin qánigeler eki e… aktual mashqalag’a dus keledi. Bul mashqalalardi… sebebi bolsa waqit hám itimalliq normalarini… aniqsizlig’i bolip esaplanadi: Eger óndiris procesi bir neshe waqit aralig’inan ibarat bolsa, bunday jag’dayda qaysi waqit aralig’inda payda maksimallastiriliwi kerek Yüklə 50,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|