Ózbetinshe jumısı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

NÓKIS INNOVACION INSTITUTÍ

«Dasturiy injenering» qánigeligi sırtqı tálim baǵdarı
6-topar studenti Jarilkasinov Adilbektiń
Magliwmatlar bazasin basqariw sistimasi páninen

Ózbetinshe jumısı


Tema: Relyacion algebra hám relyacion esaplaw elementleri
Qabılladı: ­­__________ Awezova Raya
(qolı)

Relyacion algebra hám relyacion esaplaw elementleri
Joba :

1. Relyatsion modeller tiykarları.

2. Infologik modellerden relyatsion modellerge ótiw. Relyatsion ámeller.
3. Kod algebrasi. Kod qaǵıydaları.
Ádebiyatlar:

Relyatsion maolumotlar bazası sistemasın bóleklab hám izbe-iz úyreniwge ótiwden aldın relyatsion MBBT ge shekem bolǵan MBBTlariga toqtalamiz. Bul maonoda ush sebep bar: Birinshiden bul sistemanıń kelip shıǵıwı tiykarı tariyxan relyatsion. Bunı tuwrı túsiniw ushın relyatsion sistemaǵa ótiw kerekligini túsiniw kerek. Ekinshiden relyatsion sistemanıń ishki tashkil etiliwi kóp tamondan aldınǵı sistemalardıń usılların isletiwge tiykarlanǵan. Úshinshiden aldınǵı sistemalar haqqında maolum bilimlerdi alıw paydalı bolıp tabıladı jáne bul relyatsion MBBT rawajlandırıwda túsiniw ushın kerek.

Aldınǵı sistemalardıń ulıwma xarakteristikası :
Barlıq jaratılǵan aldınǵı sistemalar qanday da abstrakt modellerge tıykarlanıp qurılǵan. Maǵlıwmatlardıń modeli túsinigi MB sheńberinde relyatsion jantasıwdıń kirip keliwi menen Baylanıslı. Aldınǵı sistemalardıń abstrakt suwretleniwi bir qansha analizler hám hár túrlı anıq sistemalar ulıwma belgileriniń kelip shıǵıwı nátiyjesinde payda boldı.
Aldınǵı sistemalarda MBga ruxsat (kirisiw) odaǵı jazıwlar dárejesinde ámelge asırılǵan. Bul sistemalardan paydalanıwshılar programmalastırıw tilin isletip, MBBT funkciyaların kengaytgan halda MBda jańa navigatsiyanı isletdi. MBga ınteraktiv ruxsat (kirip paydalanıwǵa ) oǵan uyqas óz interfeysi menen ámeliy programma dúziw jolı menen ámelge asırıldı.
Aldınǵı sistemalardıń kemshiligi olardıń navigatsiya etiwde hám «yozuv»lar dárejesinde maǵlıwmatlarǵa murojat etiwde paydalanıwshına MBga kirisiw optimallaw jumısların ózi tolıqlıǵınsha orınlawǵa májbúr qılatuǵın edi.
Relyatsion sistemalar payda bolǵandan keyin, aldınǵı kóplegen sistemalar relyatsion interfeysler menen taminlandi. Lekin kóbinese bul olardı relyatsion sistemalar dárejesine alıp chiqmadi, olar menen islew ápiwayı rejimde qaldı.
Invertirlangan dizimge tiykarlanǵan sistemalar
Bunday sistemalarǵa kóbirek maolum hám tipik wákil bolǵan Applied Data Research, Inc. (ADR) kompaniyasınıń Datacom/DB kiredi. Bul sistema IBM hám Software AG kompaniyanıń Adabas firmalarınıń mashinalarına tıykarlsngan.
Maǵlıwmatlarǵa murojatni invertir dizimler tiykarında shólkemlestiriw ulıwma barlıq zamanagóy relatsion MBBT larda paydalanıladı, lekin bul sistemalarda paydalanıwshı invertir ruyxatlarga (indekslerge) tuwrıdan-tuwrı shaqırıq eta almaydı.
Maǵlıwmatlar strukturası
Invertirlangan dizim járdeminde tashkil etilgen maǵlıwmatlar bazası relyatsion MB ga uqsap ketedi. Olardıń parqı kestelerdiń saqlanıwında hám paydalanıwshılardıń oǵan kirisiw jallarında bolıp tabıladı. Bunda :
Sistema tamonidan fizikalıq ketma ketlikte keste ústinleri tártiplanandi.
Fizikalıq tártipleniw barlıq kesteler qatarı ushın anıqlanadı, atap aytqanda barlıq MB ushın da (sonday etiledi, mısalı, Datacom/DBda).
Hár bir keste ushın indeks qurılatuǵın qálegen giltler sanın ızlep tabıw múmkin. Bul indeksler sistema tamonidan avtomatikalıq túrde quwatlanadı.

Manipulirovanie dannimi

Eki klass operatorları quwatlanadı :
Jazıw adreslerin qoyıw operatorları. Olar ishinde tuwrıdan-tuwrı izlew operatorı (mısalı, berilgen ruxsat jolı boyınsha kesteniń birinshi jazıwın tabıw );
Aldınǵı jazıwǵa salıstırǵanda maolum bir aralıqtaǵı jaqınlasıwǵa uyqas jazıwlar terminlerinde qollanılatuǵın operatorlar.
Pútinlikke shekleniwler
MBni pútkilligin anıqlawdıń ulıwma qaǵıydası joq. Ayırım sistemalarda MBning ayırım maydanlardıń unikal bahaları ushın shekleniwler quwatlanadı. Lekin bul tiykarlanıp ámeliy programmalarǵa juklenedi.
Ierarxik sistemalar
IBM firmasınıń Information Management System (IMS) sisteması tipik wákil boladı. Onıń birinshi versiyası 1968 jılda payda boldı. Házirge shekem kóplegen maǵlıwmatlar bazası onı quwatlaydı.
Maǵlıwmatlardıń ierarxik strukturası
Ierarxik MB tártiplengen terekler kompleksinen dúziledi. Jáne de anıqrog'i birdey túrdegi tereklerdiń bir neshe tártiplengen nusqaları kompleksinen ibirat boladı. Terek túri bir “túbirli” tur jazıwınan hám tártiplengen bir yamasa bir neshe terek astı túrlerden (olar hár biri terektiń turi bolıp tabıladı) shólkemlesken boladı. Terek túri ulıwma alǵanda ierarxir túrde shólkemlesken jazıwlar túrleri kompleksidani suwretleydi.
Terek túrine mısal (MBning ierarxik sxeması ):
Bul erda “Nachalg'nik” hám “Sotrudniki” ushın “Otdel” aldınǵısı bolib, “Nachalg'nik” hám “Sotrudniki” bolsa “Otdel” dawamshıları bolıp tabıladı. Jazıwlar túrleri arasında baylanıs quwatlanadı.
Bunday sxema daǵı maǵlıwmatlar bazası tómendegi kóriniste suwretlenedi (biz terektiń bir nusqasın kórsetey atırmız ):
Barlıq dawamshı túrdegi nusqalar aldınǵı túrdegi ulıwma nusqalar menen jaqın, yaoni egiz (bliznetsami) dep ataladı. MB ushın tolıq tómenden -joqarıǵa, shep tárepten-tómenge ótiw tártibi (ornatılǵan ) anıqlanǵan.
IMS de original hám standart bolmaǵan terminler isletilingen: " segment" birge " zapisg'", hám de " zapisg'yu BD" túsiniginde barlıq terekler sigmenti tusuniladi.
Maǵlıwmatlar ústine jumıs júrgiziw
Ierarxik tashkil etilgen maǵlıwmatlar menen jumıs júrgiziwge tómendegi operatorlardı mısal jol menende úlgi qılıp alıw múmkin:
MB kórsetilgen terekin tabıw ;
Bir terekten ekinshisine ótiw;
Bir jazıwdan basqa terek ishine kirisiw (mısalı, bólimden - birinshi xızmetkerge);
Bir jazıwdan ierarxiya tártibinde basqasına ótiw;
Jańa jazıwdı kórsetilgen pozitsiyaga qoyıw ;
Ámeldegi jazıwdı óshiriw;
Pútinlikti shegaralaw.
Áwlad hám ájdadlar ortasındaǵı shaqırıwlar pútinligi avtomatikalıq tárzde qollap -quwatlanadı. Tiykarǵı qaǵıydalar : hesh bir avlad óz ata-anasisiz yashay almaydı. Sonı taokidlaymizki, soǵan oxshash bir ierarxiyaga kiretuǵın jazıwlar arasındaǵı shaqırıwlar yahlitligini qollap bolmaydı (bunday sırtqı shaqırıqninig mısalı retinde curator túrindegi Kaf. nomeri maydanınıń jazıwları bolıwı múmkin )
Ierarxik sistemalarda MB namoish etilgen ayırım forma qollanıladı, ierarxiyaga qoyılǵan sheklewler tiykarında. Joqarıda keltirilgen MB kórgezbesi retinde tómendegi ierarxiya bolıwı múmkin
Informatsion modellestiriwdiń maqseti - dúziletuǵın maǵlıwmatlar bazasında formaanishi múmkin bolǵan maǵlıwmatlardı súwretlew hám jıynaw usılların adamlar ushın ásirese tábiyiy taǵaminlash bolıp tabıladı. Sol sebepli maǵlıwmatlardıń infomantiqiy modelin tábiyiy tilge uyqas etip qurıwǵa háreket etiledi.
Infologik modeldi qurıwdıń tiykarǵı konstruktiv elementleri:
mánis;
mánisler arasındaǵı baylanısıw ;
ózgeshelikler (atributlar ).
Mánis - hár túrlı oboekt (oboekt -bul biz olardı bir birinen parıqlaymiz), onıń maǵlıwmatları maǵlıwmatlar bazasında saqlanadı. Mánis adam, jay, samalyot, reyslar, guller hám basqalar bolıwı múmkin. Mánis túri hám mánis nusqası túsinikleri ámeldegi, olardı bir birinen parıqlaw kerek. Mánis túri túsinigi bir jınslı zatlar, hádiyseler, shaxslar ushın qaraladı. Mánis nusqası túsinigi anıq zatlar kompleksi retinde qaraladı. Mısalı, mánis túri ShAHAR bolıwı múmkin, onıń nusqası bolsa - TOShKENT, MOSKVA bolıwı múmkin.
Atribut (qasiyet) -mánisti xarakterleytuǵın atlar bolıp tabıladı. Ol ózinde birden-bir murakab bolmaǵan strukturanı suwretlab, mánis jaǵdayın xarakterleydi. Mısalı, “Oqıwshı” mánisi atributı -kod, famılıya, at, mánzil, jas hám basqalar bolıp tabıladı.
Mánis atributları kompleksi sheksiz bolıp tabıladı. Ol informaciya sistemaları menen isleytuǵın paydalanıwshı talabına hám sheshiletuǵın máselege Baylanıslı.
Taǵı bir mısal : AVTOMOBIL mánisi atributı bul - tip (tur), marka, nomer belgisi, reńi hám basqa. Bul jerde tur menen nusqa arasında parq bar. Reń atributı túri kóp bahalı yamasa nusqada. qızıl, kók, aq, hám basqa.
Mánis hám atribut túrleri arasında absolyut parq joq. Mánis túri menen baylanısda tek atribut bar. Basqasha kontekstte atribut ózi ǵárezsiz mánis bolıp qatnasıwı da múmkin. Mısalı, avtomobil zavodı ushın reń - bul tek islep shıǵarıw ónimi atributı, lak kraska fabrikası ushın bolsa reń - mánis turi bolıp tabıladı.
Gilt - atributlardıń minimal kompleksi, onıń qaymati járdeminde kerekli mánis nusqasın tabıw múmkin. “Raspispnie” mánisi samolyotlar ushıwı ushın gilt “Nomer reysa” yamasa “Punkt otpravleniya”, “Vremya vleta” hám “Punkt naznacheniya” jıynaq boladı.
Baylanıs - eki yamasa odan artıq mánislerdiń (assotsiyasi bolıp tabıladı) bir biri menen óz-ara baylanısıwı bolıp tabıladı. Eger maǵlıwmatlar bazasın tek bir biri menen baylanıspaǵan maǵlıwmatlar menen toltırıwǵa jóneltirilse, ol halda onıń strukturası júdá ápiwayı boladı. Lekin, MBni dúziwdiń tiykarǵı talaplarınan biri - bul basqa mánis ma`nisi boyınsha bir mánisti ızlep tabıw múmkinshiligin taǵaminlash bolıp tabıladı. Onıń ushın olar arasında baylanıstı anıqlawdı shólkemlestiriw zárúr. Real maǵlıwmatlar bazasında júzlegen yamasa mińlaǵan mánisler bir biri menen millionlap baylanıs ornatıwı kemnen-kem boladı. Bunday baylanıslar kompleksi infomantiqiy modeldiń quramalılıǵın anıqlaydı.
Maǵlıwmatlardı relyatsion modeli tiykarında munasábet túsinigi jatadı. Munasábetti 2 ólshemli kesteler járdeminde xarakteristikalaw qolay. Keste túsinikli kórimli hám insan ushın ápiwayı. Munasábetler kompleksi maǵlıwmatlardı saqlaw ushın isletiliwi múmkin. Usınıń menen birge olar arasındaǵı baylanısıwlardı modellestiriw imkaniyatın beredi.
Mısal : 2 ulchamli kesteni kuramiz.

Xizmetker nomeri

F. I. SH
Ataǵı
Tugilgan jılı
kesteni xar bir maǵlıwmat elementi maydan esaplanadi hám tákirarlanıwshı gruppalar bolmaydı ;
2. barlıq ústinler bir jınslı bolıp tabıladı;
3. xar bir ústinge at tayınlanǵan ;
4. kestede birdey qatar 2 ret uchramaydi;
5. bunday kestede qatar hám ústinler qálegen tártipte karaladi hám qálegen izbe-izlilikde isletiliwi múmkin.

Bunday ayrıqshalıqlarǵa kestear munasábet dep ataladı. Munasábet tiykarında qurılǵan MB relyatsion MB dep ataladı.

Joqarıdaǵı kesteni sxematik qısqartirilgan kórinisi (sxeması )
Xizmetker (xiz. at F. I, SH, ataǵı, tugilgan jılı, bulim, mut. kodı. hámel, is haqı );
Bunday jazıw maǵlıwmat baza sxeması dep ataladı
Sonday etip, relyatsion MB maǵlıwmat elementler kompleksi tiykarında qurıladı. Munasábet yamasa kesteni kortejlar kompleksi dep qaraw múmkin.
Eger kestede n ta ústin bolsa, ol n tártipli kortejdan ibarat dep ataladı hám munasábet de n-dárejeli dep ataladı.
Hár bir atribut bahaları kompleksi domen dep ataladı.
Munasábette hár bir kortej óziniń gilt identifikatoriga (atına) ıyelewi kerek hám gilt tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye boladı :

1. Kortej gilt ma`nisi menen bir bahalı ańlatılıwı kerek.

2. Giltda artıqshalıq bolmawi kerek, yaǵnıy hesh qanday atributtı giltdan alıp taslaw múmkin emes.

Ob'ektlerdi identifikaciyalaw ushın yamasa barlıq aytqanda kompyuter yadında jazıwlardıń ornın anıqlawda maǵlıwmat elementi isletiledi. Bul elementti biz gilt dep ataymız. vgvr gilt ob'ektti bir bahalı identifikaciyalasa, ol baslanǵısh gilt dep ataladı. Keri jaǵdayda ekilemshi gilt dep ataladı. Eger ob'ektlerdi identifikaciyalaw ushın bir neshe atributlar talap etilse, bunday kali tulangan gilt dep ataladı. Eger A hám v gruppa daǵı ob'ektler berilgen bolsa, olar arasındaǵı tómendegi ilayiqlılıqlar yamasa munasábetlerdi ornatıwımız múmkin:

1. Birge - bir (1:1) munasábet. A hám v ob'ektler kompleksi arasında 1:1 munasábet ornatılǵan dep ataladı, egerde A ob'ekttiń hár bir nushasiga v ob'ekttiń bir nushasi uyqas kelse, hám kerisinshe, v ob'ekttiń hár bir nushasiga A ob'ekttiń bir nushasi uyqas kelse.
2. Birge - kóp (1:n) munasábet. A hám v ob'ektler kompleksinde A ob'ekttiń hár bir nushasiga v ob'ekttiń bir neshe nushasi uyqas kelse, usınıń menen birge v ob'ekttiń hár bir nushasiga A ob'ekttiń birden kóp bolmaǵan nushasi uyqas kelse sonday munasábet payda boladı.
3. Kópke - bir (n:1) munasábet A hám v ob'ektler kompleksi arasında ornatılsa, ol jaǵdayda A ob'ekttiń hár bir nushasiga v ob'ekttiń kópi menen bir nushasi sáykes keledi. v ob'ekttiń nushalari arasında sondaylari barki, olarǵa A ob'ekttiń bir neshe nushasi sáykes keledi.
4. Kópke - kóp (m: n) munasábet. A hám v ob'ektler arasında sonday munasábet ornatılǵan dep ataladı, egerde A ob'ekttiń hár bir nushasiga v ob'ektti bir neshe nushasi uyqas kelse hám kerisinshe.
Ob'ektlerdi analiz etip bólingennen keyin, sol ob'ektke qoyılatuǵın baslanǵısh sorawdı islep shıǵamız. Avtovakzalni iskerligi ekonomikalıq hám texnikalıq kórsetkishler menen baylanıslı bolǵanlıǵı ushın, jolawshılarǵa informatsion maǵlıwmat bergenliginde ushın jaratıp atırǵan informatsion sistemamız tómendegi sorawlarǵa juwap beriwi kerek:
1.
Hár bir reys ushın neshe bilet sotilganligi hám ulıwma sotilgan biletlarni anıqlaw ;
2. Reysni nomeri boyınsha reys haqqında maǵlıwmatlar shıǵarıw ;
3. Marshrutlar haqqındaǵı zárúr informaciyalardı shıǵarıw ;
4. Anıq reyslar ushın qapysi aydawshılar tayınlanǵanlıǵı hám olar haqqında maǵlıwmatlar alıw ;
5. Avtobusni texnikalıq xarakteristikalarihaqidagi maǵlıwmattı alıw.
Kórip shıǵılıp atırǵan predmet tarawdı ob'ektleri arasında tómendegi tipdagi baylanısıwlar ámeldegi:
1. 1:1 - biletlar menen reys ob'ektleri arasındaǵı baylanısıw (sotilgan);
2. M:1 - marshrut hám reys arasındaǵı baylanısıw (marshrut munasábeti);
3. 1:M - marshrut hám bándirgiler arasındaǵı baylanısıw (bándirgiler);
4. 1:N - reys hám aydawshı arasındaǵı baylanısıw (belgilew);
5. M: N- aydawshı hám avtobus modeli arasındaǵı baylanısıw (aydawshına ruxsat beriw);
6.
M:1 - avtobus hám avtobus modeli arasındaǵı baylanısıw (taypa ).

Sonday etip, ko'rilayotgan máselede tiykarlanıp ob'ektler anıqlanadı hám olar arasındaǵı baylanısıw tabıladı, klasslarǵa ajratıladı.

Ekvivalent (sinonim) túsinikler

Relyatsion MB munasábetlerinde strukturalı hám semantik informaciyalar saqlanıwı múmkin. Strukturalıq informaciyalardı biz munasábet sxemalar járdeminde bilamiz.

Semantik informaciyalar bolsa munasábet sxemalarda málim bolǵan hám esapqa alınatuǵın hám atributlar ortasındaǵı funksional baylanısıwlar menen ańlatıladı.
MBdagi munasábetlerde atributlardı quramı 2 tómendegi talapǵa juwap beriwi kerek.
1. Atributlar ortasında qolaysız funksional baylanısıwlar bolmawi kerek.
2. Atributlar gruppalanıwı maǵlıwmatlar tákirarlanıwınan eń kem jaǵdayınıń analizlew kerek hám olar qayta islew hám qayta tiklewdi qıyınshılıqsız ámelge
asırılıwı kerek.
Qoyılǵan MB munasábetleri normallasadı. Munasábetler normalashtirish MB de berilgen munasábetlerdi dekompozitsiya
(ajıratıw ) procesi járdeminde ápiwayı hám kishi munasábetler payda etiw bolıp tabıladı.
Student kodı
Kurs
Qániygelik
Relyatsion MBBT de maǵlıwmatlar menen islew ushın bir qansha tiller jaratılǵan. Birpara jaǵdaylarda bul tillerdi maǵlıwmatlardı bólim tilleri dep ataladı. MB menen isleytuǵınlar bul tillerde avtomatlashtirishni 3 basqıshqa bolıwadı :
1. Eń tómengi basqısh - kortej dep ataladı. Bunda programmist jazıwlar yamasa kartijlar menen isleydi.
2. Relyatsion algebra dep ataladı. Bunda paydalanıwshı munasábetler ústinde joqarı basqıshlı ámeller kompleksin kiritedi.
3. Eń joqarı basqısh - esaplaw basqıshı. Bunda paydalanıwshı tikkeley kompyuterge arnawlı tillerde shaqırıq etedi hám mashina bul shaqırıqtı qabıl etedi.

Relyatsion algebra ámellerin opperandlari retinde turaqlı yamasa ózgermeytuǵın hám ózgeriwshen munasábetler isletiledi. Relyatsion algebrada 5 ta ámel isletiledi: 1) Birlestiriw, R hám S munasábetlerdi birlestiriw RUS kórinisinde berilip, bul ámeldi nátiyjesi R munasábetke tiyisli bolǵan yamasa S munasábetke tiyisli bolǵan yamasa ekewine de tiyisli bolǵan kartejlar kompleksi bolıp tabıladı. Bul ámellerdi atqarayotganda birdey tártipte bolıwı kerek. Nátiyjeni tártibi de operandlar rejimine teń boladı.

2.
Ayırma R hám S munasábetlerdi ayırması R-S kórinisinde jazıladı hám odaǵı kortejlar kompleksi R munasábetke tiyisli, lekin S munasábetke tiyisli bolmaǵan kortejlar bolıp tabıladı. Bul ámeldi atqarǵanda da operandlarni tártibi birdey bulishi kerek.
3. Dekart kóbeytpe. Bizde R hám S munasábet berilgen bolsın. R munasábetti tártibi R-R hám S munasábetniki S-q ga teń bolsın. Ol jaǵdayda dekart kóbeytpe R*S kórinisinde jazılıp, onıń nátiyjesi uzınlıǵı R+q ga teń bolǵan kortejlar kompleksinen ibarat bolıp, bul kortejlarni birinshi R komponentasi R kortejga teń boladı, qalǵan q komponentasi S kortejga teń boladı.
4. Proeksiya, R munasábetke bul ámel nátiyjeni ámelde qollanıw etilgende, R munasábetten
birpara komponentalar alıp taslanadı. Qalǵanları bolsa qaytaldan tártiplenedi.
2. Seleksiya tańlaw. Bul ámel orınlanǵanda operandlar retinde munasábet atributları qatnasadı hám salıstırıw arifmetik ámelleri: =, ≠, ≤, ≥, hám logikalıq ámeller: hám (Ol), yamasa (v), not ámelleri isletiledi.
Relyatsion MBBT de maǵlıwmatlar menen islewde isletiletuǵın 2 ta úlken gruppa tilleri relyatsion esaplaw dep ataladı. Relyatsion esaplaw predikatlarni esaplawǵa tiykarlanǵan bolıp ańlatpalardı jazıwǵa mólsherlengen qiodalar kompleksinen ibarat esaplanadi. Olar járdeminde biz ámeldegi munasábetlerden jańa munasábetler jaratıwdı támiyinleymiz. Bunday ańlatpaalrni jazıwda salıstırıw ámelleri, logikalıq ámeller hám ámelde barlıq kvanteri hám ulıwmalıq kvanteri isletiledi. Házirgi waqıtta relyatsion MBBT ni rawajlanıwında jańatil QBE tili islep atır. Bul tilde relyatsion algebra hám relyatsion esaplawlarda názerde taza bir qpncha múmkinshilikler kirgen. Bul tildi qásiyeti sonnan ibarat, ol terminallarda islewge muljallangan. Sorawlardı jaratıw ushın arnawlı ekran redaktorınan, munasábet hám redaktorlarınan paydalanamız. QBE tilinde paydalanıwshı ózi alıwın qaratǵan nátiyjeni soraw kórinisinde suwretleydi hám MBBT onı kerekli ámeller ketma - ketligiga aylantırıp beredi.
Maǵlıwmat modelin rawajlanıw konsepsiyası 5 basqıshnı kórsetiwi múmkin:

1.
60 - jıllardıń 2 - yarımında, bunda tiykarlanıp ierarxik modellerge itibar berilgen;

2. 70- jıllardı 1 - yarımı, tarmaqlı modeller;
3. 70- jıllardıń 2 - yarımı, relyatsion modeller;
4. 80- jıllardıń 1 - yarımı, semantik modeller;
5. 80- jıllardıń 2 - yarımı, ob'ektke mólsherlengen sistema.
Relyatsion maǵlıwmatlar modelin qásiyetlerinen biri maǵlıwmatlardı qayta islewdi relyatsion algebra operatorları (ámelleri) járdeminde ámelge asırıw bolıp tabıladı. Relyatsion algebrada kuyidagi 8 operator keń isletiledi.
Relyatsion MB munasábetlerinde strukturalı hám semantik informaciyalar saqlanıwı múmkin. Strukturalıq informaciyalardı biz munasábet sxemalar járdeminde bilamiz.
Relyatsion MB de informaciyalardı artıqmashlıǵın normallastırıw jolı menen kemeytiriledi. Kesteler ústinde hár túrlı ámeller orınlaw múmkin. Bul ámellerdi tártiplab islep shıqqan adam Kodd.
Munasábetler ústinde ámeldi orınlaw ushın isletiletuǵın tillerdi eki klasqa ajıratıwımız múmkinligin bildik.
Relyatsion MBBT de maǵlıwmatlar menen islew ushın anaǵurlım tiller jaratılǵan eken. Birpara jaǵdaylarda bul tillerdi maǵlıwmatlardı bólim tilleri dep atalar eken.
Relyatsion algebra ámellerin opperandlari retinde turaqlı yamasa ózgermeytuǵın hám ózgeriwshen munasábetler isletiledi. Relyatsion algebrada 5 ta ámel isletiledi, bul ámellerdi joqarıda korsatib hám ayrıqsha toxtalib otganman.
Relyatsion MBBT de maǵlıwmatlar menen islewde isletiletuǵın 2 ta úlken gruppa tilleri relyatsion esaplaw dep ataladı. Relyatsion esaplaw predikatlarni esaplawǵa tiykarlanǵan bolıp ańlatpalardı jazıwǵa mólsherlengen qiodalar kompleksinen ibarat esaplanadi. Olar járdeminde biz ámeldegi munasábetlerden jańa munasábetler jaratıwdı támiyinleymiz. Bunday ańlatpalardı jazıwda salıstırıw ámelleri, logikalıq ámeller hám ámelde barlıq kvanteri hám ulıwmalıq kvanteri isletiledi. Házirgi waqıtta relyatsion MBBT ni rawajlanıwında jańa til QBE tili islep atır. Bul tilde relyatsion algebra hám relyatsion esaplawlarda názerde taza bir qansha múmkinshilikler kirgen. Bul tildi qásiyeti sonnan ibarat, ol terminallarda islewge muljallangan. Sorawlardı jaratıw ushın arnawlı ekran redaktorınan, munasábet hám redaktorlarınan paydalanamız. QBE tilinde paydalanıwshı ózi alıwın qaratǵan nátiyjeni soraw kórinisinde suwretleydi hám MBBT onı kerekli ámeller ketma - ketligiga aylantırıp beredi.
Relyatsion maolumotlar bazası sistemasın bóleklab hám izbe-iz úyreniwge ótiwden aldın relyatsion MBBT ge shekem bolǵan MBBTlariga toqtalamiz. Bul maonoda ush sebep bar: Birinshiden bul sistemanıń kelip shıǵıwı tiykarı tariyxan relyatsion. Bunı tuwrı túsiniw ushın relyatsion sistemaǵa ótiw kerekligini túsiniw kerek. Ekinshiden relyatsion sistemanıń ishki tashkil etiliwi kóp tamondan aldınǵı sistemalardıń usılların isletiwge tiykarlanǵan. Úshinshiden aldınǵı sistemalar haqqında maolum bilimlerdi alıw paydalı bolıp tabıladı jáne bul relyatsion MBBT rawajlandırıwda túsiniw ushın kerek.
Aldınǵı sistemalardıń ulıwma xarakteristikası :
Barlıq jaratılǵan aldınǵı sistemalar qanday da abstrakt modellerge tıykarlanıp qurılǵan. Maǵlıwmatlardıń modeli túsinigi MB sheńberinde relyatsion jantasıwdıń kirip keliwi menen Baylanıslı. Aldınǵı sistemalardıń abstrakt suwretleniwi bir qansha analizler hám hár túrlı anıq sistemalar ulıwma belgileriniń kelip shıǵıwı nátiyjesinde payda boldı.
Aldınǵı sistemalarda MBga ruxsat (kirisiw) odaǵı jazıwlar dárejesinde ámelge asırılǵan. Bul sistemalardan paydalanıwshılar programmalastırıw tilin isletip, MBBT funkciyaların kengaytgan halda MBda jańa navigatsiyanı isletdi. MBga ınteraktiv ruxsat (kirip paydalanıwǵa ) oǵan uyqas óz interfeysi menen ámeliy programma dúziw jolı menen ámelge asırıldı.
Aldınǵı sistemalardıń kemshiligi olardıń navigatsiya etiwde hám «yozuv»lar dárejesinde maǵlıwmatlarǵa murojat etiwde paydalanıwshına MBga kirisiw optimallaw jumısların ózi tolıqlıǵınsha orınlawǵa májbúr qılatuǵın edi.
Relyatsion sistemalar payda bolǵandan keyin, aldınǵı kóplegen sistemalar relyatsion interfeysler menen taminlandi. Lekin kóbinese bul olardı relyatsion sistemalar dárejesine alıp chiqmadi, olar menen islew ápiwayı rejimde qaldı.
Invertirlangan dizimge tiykarlanǵan sistemalar
Bunday sistemalarǵa kóbirek maolum hám tipik wákil bolǵan Applied Data Research, Inc. (ADR) kompaniyasınıń Datacom/DB kiredi. Bul sistema IBM hám Software AG kompaniyanıń Adabas firmalarınıń mashinalarına tıykarlsngan.
Maǵlıwmatlarǵa murojatni invertir dizimler tiykarında shólkemlestiriw ulıwma barlıq zamanagóy relatsion MBBT larda paydalanıladı, lekin bul sistemalarda paydalanıwshı invertir ruyxatlarga (indekslerge) tuwrıdan-tuwrı shaqırıq eta almaydı.
Maǵlıwmatlar strukturası
Invertirlangan dizim járdeminde tashkil etilgen maǵlıwmatlar bazası relyatsion MB ga uqsap ketedi. Olardıń parqı kestelerdiń saqlanıwında hám paydalanıwshılardıń oǵan kirisiw jallarında bolıp tabıladı. Bunda :
Sistema tamonidan fizikalıq ketma ketlikte keste ústinleri tártiplanandi.
Fizikalıq tártipleniw barlıq kesteler qatarı ushın anıqlanadı, atap aytqanda barlıq MB ushın da (sonday etiledi, mısalı, Datacom/DBda).
Hár bir keste ushın indeks qurılatuǵın qálegen giltler sanın ızlep tabıw múmkin. Bul indeksler sistema tamonidan avtomatikalıq túrde quwatlanadı.

Manipulirovanie dannimi

Eki klass operatorları quwatlanadı :
Jazıw adreslerin qoyıw operatorları. Olar ishinde tuwrıdan-tuwrı izlew operatorı (mısalı, berilgen ruxsat jolı boyınsha kesteniń birinshi jazıwın tabıw );
Aldınǵı jazıwǵa salıstırǵanda maolum bir aralıqtaǵı jaqınlasıwǵa uyqas jazıwlar terminlerinde qollanılatuǵın operatorlar.
Pútinlikke shekleniwler
MBni pútkilligin anıqlawdıń ulıwma qaǵıydası joq. Ayırım sistemalarda MBning ayırım maydanlardıń unikal bahaları ushın shekleniwler quwatlanadı. Lekin bul tiykarlanıp ámeliy programmalarǵa juklenedi.
Ierarxik sistemalar
IBM firmasınıń Information Management System (IMS) sisteması tipik wákil boladı. Onıń birinshi versiyası 1968 jılda payda boldı. Házirge shekem kóplegen maǵlıwmatlar bazası onı quwatlaydı.
Maǵlıwmatlardıń ierarxik strukturası
Ierarxik MB tártiplengen terekler kompleksinen dúziledi. Jáne de anıqrog'i birdey túrdegi tereklerdiń bir neshe tártiplengen nusqaları kompleksinen ibirat boladı. Terek túri bir “túbirli” tur jazıwınan hám tártiplengen bir yamasa bir neshe terek astı túrlerden (olar hár biri terektiń turi bolıp tabıladı) shólkemlesken boladı. Terek túri ulıwma alǵanda ierarxir túrde shólkemlesken jazıwlar túrleri kompleksidani suwretleydi.
Terek túrine mısal (MBning ierarxik sxeması ):
Bul erda “Nachalg'nik” hám “Sotrudniki” ushın “Otdel” aldınǵısı bolib, “Nachalg'nik” hám “Sotrudniki” bolsa “Otdel” dawamshıları bolıp tabıladı. Jazıwlar túrleri arasında baylanıs quwatlanadı.
Bunday sxema daǵı maǵlıwmatlar bazası tómendegi kóriniste suwretlenedi (biz terektiń bir nusqasın kórsetey atırmız ):
Barlıq dawamshı túrdegi nusqalar aldınǵı túrdegi ulıwma nusqalar menen jaqın, yaoni egiz (bliznetsami) dep ataladı. MB ushın tolıq tómenden -joqarıǵa, shep tárepten-tómenge ótiw tártibi (ornatılǵan ) anıqlanǵan.
IMS de original hám standart bolmaǵan terminler isletilingen: " segment" birge " zapisg'", hám de " zapisg'yu BD" túsiniginde barlıq terekler sigmenti tusuniladi.
Maǵlıwmatlar ústine jumıs júrgiziw
Ierarxik tashkil etilgen maǵlıwmatlar menen jumıs júrgiziwge tómendegi operatorlardı mısal jol menende úlgi qılıp alıw múmkin:
MB kórsetilgen terekin tabıw ;
Bir terekten ekinshisine ótiw;
Bir jazıwdan basqa terek ishine kirisiw (mısalı, bólimden - birinshi xızmetkerge);
Bir jazıwdan ierarxiya tártibinde basqasına ótiw;
Jańa jazıwdı kórsetilgen pozitsiyaga qoyıw ;
Ámeldegi jazıwdı óshiriw;
Pútinlikti shegaralaw.
Áwlad hám ájdadlar ortasındaǵı shaqırıwlar pútinligi avtomatikalıq tárzde qollap -quwatlanadı. Tiykarǵı qaǵıydalar : hesh bir avlad óz ata-anasisiz yashay almaydı. Sonı taokidlaymizki, soǵan oxshash bir ierarxiyaga kiretuǵın jazıwlar arasındaǵı shaqırıwlar yahlitligini qollap bolmaydı (bunday sırtqı shaqırıqninig mısalı retinde curator túrindegi Kaf. nomeri maydanınıń jazıwları bolıwı múmkin )
Ierarxik sistemalarda MB namoish etilgen ayırım forma qollanıladı, ierarxiyaga qoyılǵan sheklewler tiykarında. Joqarıda keltirilgen MB kórgezbesi retinde tómendegi ierarxiya bolıwı múmkin
Informatsion modellestiriwdiń maqseti - dúziletuǵın maǵlıwmatlar bazasında formaanishi múmkin bolǵan maǵlıwmatlardı súwretlew hám jıynaw usılların adamlar ushın ásirese tábiyiy taǵaminlash bolıp tabıladı. Sol sebepli maǵlıwmatlardıń infomantiqiy modelin tábiyiy tilge uyqas etip qurıwǵa háreket etiledi.
Infologik modeldi qurıwdıń tiykarǵı konstruktiv elementleri:
mánis;
mánisler arasındaǵı baylanısıw ;
ózgeshelikler (atributlar ).
Mánis - hár túrlı oboekt (oboekt -bul biz olardı bir birinen parıqlaymiz), onıń maǵlıwmatları maǵlıwmatlar bazasında saqlanadı. Mánis adam, jay, samalyot, reyslar, guller hám basqalar bolıwı múmkin. Mánis túri hám mánis nusqası túsinikleri ámeldegi, olardı bir birinen parıqlaw kerek. Mánis túri túsinigi bir jınslı zatlar, hádiyseler, shaxslar ushın qaraladı. Mánis nusqası túsinigi anıq zatlar kompleksi retinde qaraladı. Mısalı, mánis túri ShAHAR bolıwı múmkin, onıń nusqası bolsa - TOShKENT, MOSKVA bolıwı múmkin.
Atribut (qasiyet) -mánisti xarakterleytuǵın atlar bolıp tabıladı. Ol ózinde birden-bir murakab bolmaǵan strukturanı suwretlab, mánis jaǵdayın xarakterleydi. Mısalı, “Oqıwshı” mánisi atributı -kod, famılıya, at, mánzil, jas hám basqalar bolıp tabıladı.
Mánis atributları kompleksi sheksiz bolıp tabıladı. Ol informaciya sistemaları menen isleytuǵın paydalanıwshı talabına hám sheshiletuǵın máselege Baylanıslı.
Taǵı bir mısal : AVTOMOBIL mánisi atributı bul - tip (tur), marka, nomer belgisi, reńi hám basqa. Bul jerde tur menen nusqa arasında parq bar. Reń atributı túri kóp bahalı yamasa nusqada. qızıl, kók, aq, hám basqa.
Mánis hám atribut túrleri arasında absolyut parq joq. Mánis túri menen baylanısda tek atribut bar. Basqasha kontekstte atribut ózi ǵárezsiz mánis bolıp qatnasıwı da múmkin. Mısalı, avtomobil zavodı ushın reń - bul tek islep shıǵarıw ónimi atributı, lak kraska fabrikası ushın bolsa reń - mánis turi bolıp tabıladı.
Gilt - atributlardıń minimal kompleksi, onıń qaymati járdeminde kerekli mánis nusqasın tabıw múmkin. “Raspispnie” mánisi samolyotlar ushıwı ushın gilt “Nomer reysa” yamasa “Punkt otpravleniya”, “Vremya vleta” hám “Punkt naznacheniya” jıynaq boladı.
Baylanıs - eki yamasa odan artıq mánislerdiń (assotsiyasi bolıp tabıladı) bir biri menen óz-ara baylanısıwı bolıp tabıladı. Eger maǵlıwmatlar bazasın tek bir biri menen baylanıspaǵan maǵlıwmatlar menen toltırıwǵa jóneltirilse, ol halda onıń strukturası júdá ápiwayı boladı. Lekin, MBni dúziwdiń tiykarǵı talaplarınan biri - bul basqa mánis ma`nisi boyınsha bir mánisti ızlep tabıw múmkinshiligin taǵaminlash bolıp tabıladı. Onıń ushın olar arasında baylanıstı anıqlawdı shólkemlestiriw zárúr. Real maǵlıwmatlar bazasında júzlegen yamasa mińlaǵan mánisler bir biri menen millionlap baylanıs ornatıwı kemnen-kem boladı. Bunday baylanıslar kompleksi infomantiqiy modeldiń quramalılıǵın anıqlaydı.
Ádebiyatlar :

1. Karimov A “Microsoft Access menen dáslepki tanısuv”TDYuI 2005

2. Anatoliy Xomokenno “Microsoft Access 2002” Ekspress kurs Peterburg 2005.
3. “Uchebnik po Access” Sostavitelg'. Djalilov M. L. TATU FF-2006
4. A. Xomokenno i dr. “Baza dannix” Uchebnik Sank-Peterburg 2004
5. www. zıyanet. uz
Internet resurslar :
1. www. Zıyanet. uz
2. www. library. tuit. uz
3. www. intuit. ru
4. http://www. w3 schools. com
5. http://www. sql-tutorial. ru
6. http://pitbooks. ru
7. http://www. torrentino. ru


http://fayllar. org