61
Eduard Mane 1883-cü ilin 30 aprelində vəfat etmişdir.
* * *
Məşhur ispan naqqaşı və sürrealist rəssamı, qrafik, heykəltəraş, rejissor və
yazıçı, sürrealizmin görkəmli nümayəndələrindən biri Salvador Dalinin (Salvador Dali)
vizionizm, sadomazoxizm, plüralizm və narsissizmlə qovuşmuş kandavlizmdən əziyyət
çəkdiyini iddia etmək olar.
Şəkil 40. Salvador Dali (Salvador Dali). Amerikan yazıçısı və fotoqrafı Karl van
Vextenin (Carl van Vechten) fotosu, 1939-cu il 29 noyabr
Nəhəng imperiyanın hegemonluq etdiyi illərdə işıq üzü görən «Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası»nda Salvador Dali yaradıcılığına verilmiş ümumi qiymət belədir:
«Burjuaziyanın siyasi, dini və estetik mənafeyinə xidmət edən Dalinin əsərləri ideyaca
mürtəce xarakter daşıyır» [4, səh. 321, sağ sütun].
Salvador Dalinin intim həyatı haqqında məlumatlar hələ yetərincə deyildir.
Ancaq bir çox mənbələrdə artıq belə məlumatlar çoxalmaqdadır. Erməni əsilli rus yazıçısı,
ingilis və fransız dillərindən tərcüməçi Robert Robertoviç Ohanyan
96
2001-ci ildə rus
dilində nəşr etdirdiyi «Məhəbbətin anlaşılmaz tərəfi» adlı kitabında «Salvador Daliyə görə
seks sürrealizmi» başlıqlı mətndə bu sənətkarın cinsi həyatı haqqında dolğun və maraqlı
məlumatlarını bölüşmüşdür [41, səh. 272–277].
Böyük Britaniya sahibkarı Çarlz Saatçi (Charles Saatchi)
97
Salvador Dalinin
kandavlizmə mübtəla olmasının onun əsərlərinə təsir etdiyini nəzərdən keçirmişdir. Çarlz
Saatçi məşhur rəssamın bioqraflarının qeydlərindəki epizodlara isnad edərək belə qərara
gəlmişdir. S. Dalinin arvadı Qala başqa kişilərə nümayiş etdirilir.
62
Ancaq müəlliflərin bir qismi Salvador Dalinin kandavlizmdən əziyyət çəkməsi
fikri ilə razılaşmır [47]. Məsələ ciddi olduğundan və barəsində danışdığımız mövzuya
toxunduğundan onu ətraflı şərh etməyə çalışacağıq.
XX əsrin ən istedadlı və bununla bir vaxtda ziddiyyətli rəssamlarından biri
Salvador Dali bütün həyatı boyu qəlbində gəzdirdiyi istəklərdən əziyyət və iztirab çəkmiş,
sözün həqiqi mənasında bunlardan üzülmüşdür. Sanki onun həyatı daim gizli arzularından
əzab çəkməklə keçmişdir.
Sadəcə Salvador Dali kimi məşhurlaşan rəssamın tam adı Salvador Dominqo
Felip Jasint Dali i Domenek, markiz de Dali de Pubol (Salvador Domingo Felipe Jacinto
Dali i Domenech, Marques de Dali de Pubol) olmuşdur. Salvador Dali 1904-cü ilin 11
mayında Kataloniya (Cataluna) muxtar vilayətinin Figeras (Figueras) şəhərciyində
dünyaya gəlmişdir. Bundan bir qədər əvvəl valideynləri böyük oğlu itirmişdilər.
Meningitdən ölən uşağın adı Salvador idi. Doğulan uşaqla ölənin zahirən bir-birinə çox
oxşaması səbəbindən, həmçinin itirilmiş körpənin xatirədən silinməsinə heç vaxt yol
verilməməsi naminə dünyaya yeni gələn oğlanın da adını Salvador qoyurlar. Görünür,
özünüeyniləşdirmənin (özünüoxşatmanın) belə ikitərəfliliyi Salvador Dalini bütün həyatı
boyu təqib etmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Salvador» sözü ispan dilindən hərfi
tərcümədə «xilaskar» deməkdir. Xristianlıqda mərkəzi şəxsiyyət olmuş İisus Xristosun
ardınca belə bir şeyin təkrarlanması istər-istəməz maraq doğurur. Axı, xristianlarda İsa
peyğəmbəri «xilaskar» adlandırırdılar.
Dali lap balacalıqdan anlaqlı, fəhmli, tez başa düşən, lakin dikbaş, təkəbbürlü,
idarəedilməz və sözə qulaq asmayan bir uşaq olmuş, öz tərslik və şıltaqlığı ilə seçilmiş, tez-
tez simulyasiya etmiş, həmişə başqalarından fərqli olmağa çalışmış və ətrafdakıların
diqqətini özünə cəlb edə bilmişdir. Çoxlu sayda kompleksi olmuş, xüsusən şala cırcıraması
qarşısında irrasional qorxu keçirmişdir. Həmyaşıdları ilə tez-tez dalaşmış, məktəbdəki
qızğın oyunlar vaxtı uduzduqda özünü qələbə, zəfər çalmış kimi aparmış, bir şadlıq
etməklə sanki müvəffəqiyyət qazandığını göstərmişdir. Eyni sinifdə oxuyan uşaqlar onu
«qəribə və anlaşılmaz yoldaş» hesab etmişdilər.
Dali 1921–1926-cı illərdə İspaniyanın paytaxtı Madrid şəhərində San-Fernando
Rəssamlıq Akademiyasında oxumuşdur. Akademiyaya daxil olduğu il anasını itirmiş,
bunu faciə kimi qarşılayaraq çox kədərlənmişdir. 1922-ci ildə istedadlı gənclər üçün
Madriddə yerləşən «Rezidensiya» («Residencia de Estudiantes») tələbə yataqxanasına
köçmüş və təhsilinə başlamışdır. Həmin illərdə hamı Dalinin modabazlığını görmüş,
yoldaşları onun şıq geyinməyi sevdiyini qeyd etmişlər. Dali incəsənət məktəbində təhsil
alan vaxt Luis Bunyuel, Federiko Qarsia Lorka, Pedro Qarfias ilə tanış olmuş, Ziqmund
Freydin əsərlərini həvəslə oxumuşdur.
Xüsusən ispan şairi və dramaturqu, musiqiçi və rəssam-qrafik Federiko Qarsia
Lorka (Federico Garcia Lorca) ilə münasibətlər Dalinin həyatına mühüm təsir etmişdir.
XX əsr ispan mədəniyyətinin ən parlaq və nüfuzlu xadimlərindən biri Qarsia Lorkanın
Dalidən çox xoşu gəlmişdir. Bütün mövcud məlumatları nəzərə alaraq demək olar ki, Loria
gənc tələbəyə vurulmuş, uzun müddət ərzində onu təqib etmiş, dalına düşmüş, məhəbbət
kələkləri gəlmiş, istədiyini ondan qoparmağa çalışmışdır. Lakin onların arasında
homoseksual roman (bircinsli eşq macərası) olub-olmadığını söyləmək çətindir.
63
Hələ erkən gənclik illərində Dali özünü gözəl rəssam-qrafik və istedadlı naqqaş
kimi göstərmişdir. Onun naqqaşlıqda yeni cərəyanlarla tanışlığı inkişaf etmişdir. Dali
kubizm və dadaizm metodlarını tətbiq etməklə eksperimentlər aparmışdır.
Salvador Dali özünü son dərəcə qəribə apardığından, heç vaxt ipə-sapa
yatmadığından çoxları onu dəli hesab edirdi. Yaxınları Salvador Dalinin evdə, doğmaları
arasında tamam başqa, sakit, normal adam, maraqlı həmsöhbət, qayğıkeş dost olduğunu
söyləyirdilər. Deyilənə görə, hətta bir dəfə evində dostları üçün məclis quran Salvador
sakitcə söhbət etdiyi, danışıb-güldüyü məqamda qəfildən qapının zəngi çalınır, özünü itirən
rəssam «hələlik açmayın, bir qədər gözləyin, Salvador Dalini əynimə «geyinim», sonra
açarsınız» deyib otağına qaçır. Dostları bir neçə dəqiqə öncəki Salvadorla indikinin çox
fərqli olmasından heyrətlənirlər. Dali kənar adamın yanında özünü çox qəribə aparır,
dəliliklər edir, aqressiv danışır və digər yaramaz hərəkətlər edir. Rəssam yalnız molbert
arxasında özü olurdu. Buna görə heç vaxt iş prosesinin fotoya, videoya çəkilməsinə icazə
vermirdi. Salvador Dalinin ancaq özünə çox məhrəm bildiyi, son dərəcə yaxın hesab etdiyi
az sayda, belə demək mümkünsə, «bir ovuc» adam onu tanıya bilərdi. Dalinin ən böyük
iddiası, dünyadan umduğu yeganə təmənnası yadda qalmaq, unudulmamaq idi. Buna görə
insanları ən adi üsullarla qıcıqlandırır, onları fərdi yollarla hirsləndirir, bunun müqabilində
xeyli düşündürürdü. Məsələn, müsahibə verməyə gedəndə başına skafandr taxar, tanınmış
bir adamın görüşünə paltarsız çıxar, restoranda ona heyranlıq nümayiş etdirən fanatlarının
üstünə yemək ata bilərdi. Amma bütün qəribəliklərinin arxasındakı böyük sənət hər şeyi
üstələyir, bütün umu-küsüləri bir kənara qoyurdu. İnsanlar Dalinin hər düşünülməmiş
hərəkətini, hətta səfehliklərini onun sənətinə görə bağışlamağa hazır idilər.
Heç kəsi bəyənməyən, başqalarına xor baxan, etinasızlıq göstərən Dali
təkəbbürlü olmasının tezliklə altını çəkmişdir. Belə ki, müəllimlərinə qarşı nəzakətsizlik
etdiyinə və saymazyana münasibət bəslədiyinə görə 1926-cı ildə onu Akademiyadan
qovulmuşdur. Elə həmin ildə Parisə köçmüşdür. Fransa paytaxtına birinci dəfə gələn Dali
burada ispan rəssamı, heykəltəraş, qrafik teatral rəssam, keramist və dizayner Pablo
Pikasso (Pablo Picasso) ilə tanış olmuşdur. Öz stilini tapmağa cəhd edən Dali 1920-ci
illərin axırlarında Pablo Pikassonun və başqa bir ispan rəssamı, heykəltəraş və qrafiki Joan
Miro-i-Ferranın (Joan Miro i Ferra) təsiri altında bir sıra əsərlər yaratmışdır. Dali Parisdə
məşhur fransız yazıçısı və şairi, sürrealizmin banisi Andre Bretonun (Andre Breton)
başçılıq etdiyi sürrealistlər qrupuna qoşulmuş, oranın üzvü olmuşdur. 1929-cu ildə dostu,
görkəmli kinorejissor Luis Bunyuel Portoles (Luis Bunuel Portoles) ilə birlikdə «Andaluz
köpəyi» (fransızca «Un chien andalou») adlı 16 dəqiqəlik səssiz sürrealistik filmin
yaradılmasında iştirak etmişdir. Bəzi mənbələrdə filmin adı «Andaluz iti» kimi tərcümə
olunur. Film bəzi kadrlarına görə elitar cəmiyyətdə səs-küy salmış, hətta qadağan
olunmuşdu. Dalinin ssenarisi əsasında rejissor dostu tərəfindən çəkilən filmdə Lorka bir
qədər kədərlənməklə özünü (sevimlisini) və təsvirdəki parodiya motivlərini tanımışdır.
Belə bir mənzərə Lorka ilə Dalinin münasibətlərində nəsə bir sərhəd yaratmışdır. Bunun
ardınca onlar qəti surətdə bir-birindən aralanmışlar.
Qeyd edək ki, İspaniyada vətəndaş müharibəsinin əvvəlində 1936-cı ilin 19
avqustunda Lorka öldürülür. Tarixi yaddaşın bərpa olunması haqqında qanuna görə,
öldürülən adamların dəfn olunduqları yer məzarlıq şəklinə salınır. Lakin belə bir versiya
Dostları ilə paylaş: |