Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
Konkret olaraq Azərbaycanda valyuta məzənnələrindəki
dəyişmələrin açıqlanmasında istər ilk iki ənənəvi nəzəriyyələ‐
rin, istərsə də mоnеtarist nəzəriyyənin öz çəkisi var. Tədiyyə
balansı baхımından yanaşma Azərbaycanda uzun müddətli
valyuta məzənnəsi dəyişmələrinin açıqlanmasında yararlı оl‐
maqdadır. Alıcılıq qabiliyyəti paritеti baхımından yanaşma,
Azərbaycan Milli Bankının əvvəlki illər ərzində nəyə görə
mərhələli şəkildə valyuta məzənnələrinin yüksəlməsində ma‐
raqlı оlduğunu açıqlamaqdadır. Mоnеtarist yanaşma isə öz
növbəsində, Azərbaycanda qısa dövrlərdəki valyuta məzənnə‐
si dəyişmələrini və Milli Bankın valyuta intervensiyalarının sə‐
bəbini anlamağa imkan verir. Lakin qeyd etməliyik ki, portfel
balansı baхımından yanaşma bizim üçün hal‐hazırda keçərli
оlmasa da, inkişaf etmiş ölkələrdə valyuta məzənnəsi dəyiş‐
mələrinin açıqlanmasında ən aktual yanaşmadır. Burada isə
əsas yeri, bu gün portfel investisiyaları içərisində böyük çəkiyə
malik olan və yeni iqtisadi ədəbiyyatda adlandırıldığı şəkildə
ifadə etsək “isti kapital” təşkil edir. Portfel balansı baхımından
yanaşma, sadəcə valyuta məzənnəsi dəyişmələrinin deyil, bey‐
nəlxalq maliyyə bazarlarında ara‐sıra özünü göstərən böhran‐
ların da açıqlanmasında ən əhəmiyyətli yeri tutmaqdadır. Mə‐
sələn, bu gün beynəlxalq valyuta bazarlarında dollar/avro nis‐
bətini daha çox portfel balansı baxımından yanaşma ilə açıqla‐
maq mümkündür.
184
Bu mərhələdə alıcılıq qabiliyyəti pariteti baхımından yanaş‐
ma da Azərbaycanda dolların məzənnəsinin aşağı salınmasını
tələb edirdi. Çünki bu yanaşmada istifadə edilən səbətin tər‐
kibindəki əmtəələrin (buğda, benzin, neft, pambıq, platin və s.)
qiyməti xüsusilə dollarla ifadədə daha çox yüksəlmişdi.
185
184
İlkin Sabiroğlu, “Valyuta məzənnəsi və ÜDM artımı”, op. cit.
185
Ibid.
‐ 167 ‐
İlkin Sabiroğlu
Dolların məzənnəsindəki düşmənin ölkənin xarici ticarət
balansı üzərində hər hansı ciddi bir neqativ təsir yaratması da
absurddur. Çünki, Azərbaycanın xarici ticarətinin böyük qis‐
mini neft və neft məhsulları ilə neft avadanlıqları təşkil edir ki,
bu da daxili bazardakı valyuta məzənnəsindən təsirlənmir.
Lakin əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi Milli Bank bu addımı
çox gec – 2005‐ci ilin birinci rübündə atdı və bu dəfə inflyasiya
təzyiqləri gücləndiyi üçün manatı birdən‐birə daha sürətlə
bahalaşdırmağa başladı. İnflyasiyanın 2004‐cü il üzrə orta sə‐
viyyəsi 6,7 faiz təşkil etsə də son aylarda bu trend daha da sü‐
rətlənməkdə idi. Və Azərbaycan inflyasiyanın səviyyəsinə gö‐
rə keyfiyyətcə üçüncü mərhələyə çoxdan daxil olmuşdu.
Sadə vətəndaşa deyəndə ki, inflyasiya azalır, adətən cavabı
belə olur ki, “axı bahalaşma davam edir”. Çünki sadə vətəndaş
inflyasiyanın azalmasını qiymətlərin düşməsi anlamında qəbul
edir. Halbuki qiymətlərin düşməsinə iqtisadi ədəbiyyatda def‐
lyasiya deyirlər. İnflyasiya səviyyəsinin azalması isə qiymət‐
lərdəki bahalaşma tempinin azalması mənasına gəlir. Təbii ki,
sadəcə, bir neçə malın qiymətinə baxaraq ümumi qiymətlər sə‐
viyyəsi haqqında fikir yürütmək doğru olmaz.
Ona görə də Dövlət Statistika Komitəsi 500 adda məhsul
bazasında hesablamalar apararaq 2005‐ci ilin başlanğıcından
iyul ayına qədərki dönəm üçün ölkədə inflyasiya səviyyəsinin
2,2 faizə endiyini ortaya çıxardı. Amma ilin əvvəlindəki yük‐
sək inflyasiya səviyyəsi ilə müqayisədə bu rəqəmin 2,2 faizə
qədər aşağı düşməsi son bir neçə ayda doğrudan da qiy‐
mətlərdə məhz düşmənin, yəni deflyasiyanın baş verdiyini
göstərirdi. Qısası, ortalama inflyasiya səviyyəsinin düşməsi
müsbət hal sayılsa da, aylar üzrə qiymətlər səviyyəsindəki bu
cür kəskin dəyişmələr “qiymət stabilliyi” anlayışına uyğun
gəlmir. Qiymət stabilliyinin təşkili və qorunması isə bütün
‐ 168 ‐
Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
dünyada olduğu kimi bizdə də Milli Bankın ən əsas vəzifəsi
olmalıdır.
186
Milli Bankın təhlillərinə görə, 2005‐ci ilin yanvar‐iyul ayla‐
rında 2,2 faiz təşkil edən inflyasiyanın 44,2 faizi monetar amil‐
lərin, 55,8 faizi isə qeyri‐monetar amillərin payına düşüb. Mo‐
netar amillər arasında pul kütləsinin (M2) və nominal effektiv
məzənnənin dəyişməsi göstərilib. Qeyri‐monetar amillər sıra‐
sında isə suyun qiymətinin inzibati yolla yüksəldilməsi, qazın
bahalaşması, mövsümi amillər, əvvəlki aylarda qiymət artım‐
larının inersiyası, habelə yanacaq və kommunal xidmətlərin
qiymətlərinin artması ilə əlaqədar inflyasiya gözləmələrinin
yüksəlməsi və bazara mal və xidmət təklifinin artması sa‐
dalanıb. Bu amillərin bir qismi inflyasiyanın artmasına, digər
bir qismi azalmasına xidmət edib. Konkret olaraq inflyasiya
səviyyəsinin azalması səbəbləri arasında mövsümi amillər, no‐
minal effektiv məzənnənin bahalaşması və bazara mal və xid‐
mət təklifinin artması qeyd olunub. Bu üç amildən sadəcə biri
– nominal effektiv məzənnənin bahalaşması bir monetar amil
kimi Milli Bankın təsir dairəsindədir.
Milli Bankın 2005‐ci ilin əvvəlindən etibarən apardığı məq‐
sədyönlü məzənnə siyasəti manatın nominal effektiv məzən‐
nəsini möhkəmlətməklə idxal qiymətlərinin inflyasiyaya mənfi
təsirini azaltmağa imkan verib. Bəhs edilən dönəmdə manatın
ABŞ dollarına qarşı məzənnəsi 5,1 faiz möhkəmlənib. Bəzi tica‐
rət tərəfdaşlarının milli valyutalarının ABŞ dollarına qarşı
ucuzlaşması nominal effektiv məzənnənin 7,9 faiz möhkəm‐
lənməsi ilə nəticələnib. Nominal effektiv məzənnənin möh‐
kəmlənməsi öz növbəsində istehlak qiymətlərinin 13,6 faiz
azalmasına səbəb olub. Bu, antiinflyasiya tədbiri kimi məzən‐
nə siyasətinin müsbət nəticələr verdiyini göstərir.
187
Digər tə‐
186
“İlkin Sabiroğlu, “Manat daha nə qədər möhkəmlənəcək?”, “Gündəlik
Azərbaycan” qəzeti, 6 sentyabr 2005.
187
Ibid.
‐ 169 ‐
Dostları ilə paylaş: |