Kay 61 Ders Okuma: Ortaylı, 2007: 222-249

Kay 361

• Ders 7

• Okuma: Ortaylı, 2007: 222-249.

Osmanlı Yönetim Örgütü

• Merkez ve Eyalet Örgütleri

• Merkez Örgütü

• Padişah ve Saray
• Divan-ı Hümayun ve bağlı bürolar
• Vezir- Azam ve Bab-ı Ali
• Bab-ı Fetva ve İlmiyye Örgütü
• Defterdarlık ve Maliye Örgütü
• Kapıkulu Ocakları ve Donanma

Maliye Örgütü

• Bizans, Abbasi, İran ve İlhanlı etkisi

• İlhanlılar’da da maliyeyi yöneten kişinin adı “Defterdar”

• Yıldırım Bayezid öncesi örgütlenme iyi bilinmiyor

• Sınırlar genişledikçe hem deftardar, hem de eyaletlerde onlar adına iş görenlerin ve büroların sayısı arttı

• Rumeli Defterdarı
• Anadolu Defterdarı
• Arab-Acem Defterdarı
• Tuna Yalılar Defterdarı

• Divan-ı Hümayun’da Baş Defterdar maliye temsilcisi

Maliye Örgütü

• Başdefterdar hazine işlerini padişah adına yürütür

• Hazine çeşitleri

• Maliye Hazinesi (Bey’tülmal, Hazine-i Hümayun)
• Defterdar bu hazineden sorumludur
• İç Hazine/ İhtiyat Hazinesi (Enderun Hazinesi)
• Savaş ve diğer öngörülemeyen masraflar için
• Darlıkta, savaş masrafları ve kapıkulu askerlerinin maaşı için, yerine konulmak üzere
• Ceb-i Hümayun Hazinesi
• Padişahın kişisel tahsisatı
• Mısır Eyaleti’nin gelirinden

Defterdarlık

• Köken olarak ilmiyye sınıfındandır

• Ama ilmiyye sınıfının imtiyazına ve güvencesine sahip değildir
• Siyaseten katlolunabilir

• Görevleri

• Bütçenin tespiti
• Kendi gelir toplayıp harcayamaz
• Padişaha devletin gelir-giderlerinin raporunun verilmesi
• Tımar, gümrük gibi gelir kalemlerinin ihaleye çıkarılması konularında padişaha doğrudan arzda bulunabiliyor

Başdefterdarlığa Bağlı Görevli Memurlar

• Başbaki kulu

• Vergileri düzenler (Bugünkü Vergiler Genel Müdürlüğü)

• Cizye Başbaki kulu

• Hıristiyanlardan alınan cizyeyi toplayan, bu vergi kaynağının ihalesini düzenleyen memur

• Veznedar

• Sikke basımı ve rayicinin tespiti
• Osmanlı para birimi “akça”: gümüş sikke
• 16. Asır’da gümüş enflasyonu
• Osmanlı Darbhanesi İstanbul’da
• Başında Divan-ı Hümayun katiplerinden biri Darbhane Emini

• Defterdar Kethudası

• Maliye defterlerinin tutulması

• Defter Tezkirecisi

• Hazineye giren çıkan miktarı başdefterdara rapor eder

• 18. Asır ve sonrasında uzmanlaşma, büro ve memur sayısı, iltizama verilen gelir kaynağı arttı

İltizam Usulü ve Maliye

• Neden vergiler ihale ile mültezimlere veriliyordu?

• Merkezi örgütün güçsüzlüğü
• Belirli bir gelir elde etmek istenmesi
• Avrupa krallıkları da gelir kaynaklarını sabit tutmak ve bütçe yapmak için iltizam sistemini kullanmıştır
• Avrupa’da tarımsal ürün artışı, ticaret ve üretimde zenginleşme başladığı için iltizam sistemi halka yıkım getirmedi
• 18. Asır’dan itibaren Avrupa’da merkezi devlet örgütleri güçlendi ve iltizam sisteminin yerini merkezi vergi örgütü aldı

Osmanlı Mali Bakımdan Merkezi Bir Devlet Miydi?

• Osmanlı Maliye örgütü, geleneksel devlet sistemlerindeki gibi

• Merkeziyetçi devlet niteliği ile bağdaşan bürokratik bir örgüt değil

• Eyaletlerde ve sancak gibi taşra birimlerinde tımar/mal defterdarları vardı

• Görevleri devlet gelirlerini toplamak ve masrafları tespit etmekti
• İltizam sisteminin yaygınlaşması ile yetkileri arttı

• Osmanlı’da bütçe değil bilanço vardır

• Gelir kaynaklarına göre masrafları tespit edip idareye direktif veren değil, mali yıl sonunda hesabı kapatmaya dönük kayıtlar
• Harcamalar düzenli değil
• Yöneticiler geniş bir inisiyatifle, gelenekler ve önceki uygulamalara bakarak harcama yapabiliyor

• Bu cetvellerde sadece merkezi hükümetin gelir ve harcamaları vardı

• Eyaletlerin harcamaları yoktur
• Feodal sistem: Mali ve idari özerklik

Merkezin Taşradan Aldığı Gelirler

• Ülkeye yayılmış padişah haslarının geliri

• Doğrudan merkeze gönderilen şer’i vergiler

• Cizye, ağnam resmi (koyun vergisi)

• Tekalif-i divaniye

• Olağanüstü durum vergisi
• Toplanması giderek sıklaştı ve normalleşti

• Vilayet kanunnamelerinde belirtilen hisseler

İlmiyye Teşkilatı

• Bu teşkilatın başlıca üç işlevi vardır:

• Eğitim (Tedris)

• Medreselerde müderrisler
• Padişah hocaları (Hace-i Sultani)
• Şehzadelikten beri padişahın yanında olduğu için büyük nüfuz sahibi olmuşlardır
• Örnek: Fatih ve Molla Gürani

• İfta (Fetva görevi)

• Müfti (Başkent müftisi= Şeyhülislam)
• Özellikle Kanuni devrinden sonra önemi artmıştır
• Eyalet müftileri

• Yargı (Kaza) ve Yönetim Görevi

• Kazasker (Yargının Başı)
• Askeri hakimlik olarak başlamıştır
• Rumeli ve Anadolu Kazaskeri
• Müderris ve kadılar kazaskere bağlıdır

Fetva/ Şeyhülislam

• Şeyhülislam kaza ve sancak müftilerini tayin eder

• Yönetimde ve mahkemelerde şer’i konulardaki bir hukuk müşaviri gibi çalışır

• Fetva, müslümanların sorunlarının çözümüne yöneliktir

• Genel hukuka (savaş ve barış ilanı, vezir idamı, vs.) ve özel hukuka dair sorulara yanıt

• Şeyhülislamın yardımcıları

• Fetva emini: Onun adına fetva hazırlar
• Kethuda: Siyasi, mali ve idari işleri yürütür
• Telhisçi: Şeyhülislam ile hükümet arasındaki hukuki-dini meseleleri yürütür
• Mektubçu: Yazışmaları yönetir
• Kassam-ı umumi: Miras sorunları ile uğraşır

Kazaskerler

• İlmiyye teşkilatının gerçek beyni ve yöneticileridir

• Hizmet süreleri sınırlıdır: 1 yıl için tayin edilirler
• Anadolu K. Rumeli’ne, Rumeli K. Şeyhülislamlığa adaydır
• Yavuz zamanında kısa bir süre için Arab-Acem Kazaskerliği oluşturulmuştur

• İmparatorluğun zengin ailelerini oluşturmuşlardır

• Miras intikali, müsadereden muafiyet
• Müderris ve kadı tayinlerinden “resm-i kısmet” adlı bir harç alırlar

Kazaskerler-2

• Kazaskerler:

• Divan-ı Humayun’da,
• Sadrazam konağında
• Kendi konaklarında davalara, tayin ve azillere bakarlar

• Kazaskerin yardımcıları

• Tezkireci: Resmi yazışmalar
• Ruznamçeci: Tayin için gerekli sicil, sıra ve kayıt işleri
• Matlabçı: Sıra ve kıdem kayıtları
• Tatbikçi: Kazasker mühürlerini saklar
• Mektubçu: Yazışmalardan sorumlu
• Kethuda: Mali ve idari işlerden sorumlu

Tedris/ Müderrisler

• Tüm ilmiyye sınıfının yetiştiği medreselerde çalışırlar

• Medrese, ilk orta ve yüksek eğitimi içeren bir kurumdur

• Büyük çoğunlukla vakıf olarak kurulmuşlardır
• Başlangıçtan en yükseğe altılı bir hiyerarşi vardır
• Dini konular (hadis, fıkıh, kelam, tefsir)
• Matematik, astronomi, temel bilimler ve tıp
• Eğitim belli sürelere değil, kişinin başarısına bağlıdır

Tedris/ Müderrisler-2

• Öğrenciler öğrenimleri bitince müderrislik edebileceklerine dair bir diploma (icazetname) alır ve mülazim rütbesiyle ilmiyye silkine girerlerdi

• Adını ilgili kazaskerin defterine kaydettirir, önce yazılı sonra da sözlü bir sınav sonucunda boşalan alt dereceden bir medreseye tayin edilirdi

Kadılık/ Kaza

• Rumeli ve Anadolu kazaskerliğine bağlı bir memuriyet

• Diğer yöneticilerden bağımsız, doğrudan merkeze bağlı

• Çeşitli alanlarda görevleri vardır

• Yargı
• Yargıçtır, kasaba ve şehirlerde asayişin amiridir
• Mülki idare
• Padişah ferman ve beratlarını yürürlüğe girmeden kaydeder
• Mali idare
• Vergi toplanmasına nezaret ve yardım eder
• Beledi alan
• Fiyat ve kalite kontrolü, fiyat (narh) tespiti, esnaf loncalarının denetimi, vs.

Kadılık/ Kaza

• Kadılar, idari birimler olan sancak ve kazalara tayin edilirdi

• Kaza kadılığından yükselince sancak kadısı olunur
• Kaza ve sancak kadılıklarının terfi edilecek çeşitli kademeleri vardır
• En son kademe İstanbul kadılığı ve sonunda kazaskerliktir

• Görev süresi bir yerde 20 ayı geçemez

• Terfi imkanlarının tıkanmaması için
• Ahali ile yakınlık kurmaması için
• Görev süresi dolunca İstanbul’a dönüp yeni tayin bekler

• Kadının konağı aynı zamanda mahkeme ve evrak deposudur

• Ulaşamadığı nahiye merkezlerine kadı naibi atar
• Naiplik zamanla iltizam ve yolsuzluk alanı oldu

• Kadıları Divan-ı Hümayun tarafından seçilip tayin edilen mehayit kadıları denetler.

İlmiyye Sınıfı

• Medresede okumak bu sınıfa girmenin tek yoludur

• Sadece Türk ve İslam kökenli kimseler girmiştir

• Ulema, ifta, tedris ve kaza mesleği, yani müftilik, müderrislik ve kadılık dalları arasında yan geçişler yapabilirdi

• Her görevin maaş ve rütbesine göre diğer silklerde eşdeğeri vardı

• Terfi aynı zamanda yeniden tayin edilmek de demekti

• Görev süreleri sınırlıydı

• Görev sürelerinin aksatılmaması ve tayinde hiyerarşik sıraya uymak gerekirdi
• Yoksa kadrolarda tıkanma ve yeni mezunların iş bulamaması gibi sorunlar olurdu

• Uygulamada düzen çabucak bozulmuştur

• Yüksek rütbeli ulemanın çocukları ve kayırdıkları kimseler çabuk ve haksız şekilde yükselmişlerdir
• Kadrolarda tıkanıklık ve şişkinlik olmuştur
• Medrese mezunları işsizlik yaşamıştır

Şeyhülislamlık

• Şeriate ait sorunları çözmekle görevli

• Padişah otoritesini sınırlandırır

• Katl, harb gibi konular fetvasına bağlı

• 18. Asır’dan itibaren başkent müftisine dendi

• 19. Asır’da Şer’iye Nazırı olarak kabineye girdi
• Klasik dönemde devlet işlerinde rolü yokken, 16. Asır’dan sonra sosyal rolleri arttı
• 17. ve 18. Asırlarda dini baskı ve taassub
• 18. ve 19. Asırlarda yaşanan felaketlerin tesellisi İslam’ı ideolojileştirmek olmuştur

Ordu

• Başlangıçta Osmanlı ordusunun asıl kuvveti aşiret düzeninden gelen atlılardı

• Ayrıca çiftçi halktan gönüllü olarak gelen yayalar vardı, bunlar Türk unsurdandı

• Ordu

• Eyalet Ordusu

• Anadolu ve Rumeli tımarlı ordusu

• Kapıkulu askeri (Yeniçeriler)

• İmtiyazlı emirliklerden gelen yardımcı kuvvetler

• Osmanlı ordusu, Avrupa’daki ilk daimi düzenli orduydu

• Kılıçlı kalkanlı atlılar değil, toplu ve tüfekli bir ordudur

• Zamanla önemli iktidar odaklarından biri olmuştur

• İktidar mücadelelerinde araç olmuştur
• Padişahları tahtından indirmiştir

Devşirme Sistemi

• I. Bayezid Devrinden (14. Asır), 17. Asır sonuna kadar sürmüştür

• Memluklardan alınan bir sistemdir
• Orada harpte veya satın alınan esirler devşirme olurken Osmanlı’da daha sistematik bir seçim ve eğitim vardır

• Osmanlı’da

• Harp esirleri
• Para ile alınan esirler
• Osmanlı’ya tabi ülkelerden rehin gönderilen çocuklar
• Belli bölgelerden toplanan çocuklar, güvenilir kişilerden oluşan ve devşirme emini başkanlığındaki komisyonlar tarafından devşirilirdi

Devşirme Sistemi

• Aslen Hıristiyanlar seçilirdi ama Bosna ve Arnavutluk’tan Müslüman çocuklar da alınırdı

• Kimler devşirilemez?

• 8 yaşından küçük çocuklar (8-18 yaş arası uygun)
• Zengin ailelerin, ayan ve eşrafın çocukları
• Şehir uşakları, manastır öğrencileri ve bir zanaatle uğraşanlar

• 16. Asır’da yılda ortalama 3000 kişi

• En zeki ve becerikliler Enderun’a
• Kalanlar, dil, din ve kültür öğretimi için Anadolu ve Rumeli’deki yakın köylere
• Sonra da Yeniçeri ocaklarına

Yeniçeriler

• Belirli bir yaştan önce evlenemezlerdi

• Terfiler liyakata göre

• 16. Asır sonlarından itibaren Anadolu ve Rumeli halkı ile Türkler de devşirildi

• Görev yerleri

• İstanbul’da padişaha yakın
• İstanbul semt karakollarında polis olarak
• İmparatorluğun çeşitli kale ve kentlerindeki garnizonlarda
• İstanbul ve Edirne civarındaki padişah haslarında

Orduda Gerileme

• Gerilemenin nedenleri

• Tımar sisteminin bozulması
• Eyalet ordusu sayıca azaldı ve etkisizleşti
• Sınırların savunulmasındaki güçlükler
• Emperyalist paradoks
• Maliyedeki darlık
• Gümüşün değer kaybetmesi
• Genişleyen kapıkulu ordusunun ulufelerinin ödenememesi
• İsyanlar
• Askeri açıdan teknolojik üstünlüğün kaybedilmesi

• 1826’da yeniçeri ordusu ortadan kaldırıldı

Osmanlı Denizciliği

• Kanuni devrinden sonra Akdeniz’de kuvvetli bir donanma oluşturulmuştur

• Açık deniz donanması ve ince donanma (Tuna ve Fırat üzerinde)
• Özellikle Cezayir ve Tunus kaynaklı korsanlık faaliyetleri ile desteklenmiştir
• Teknik gelişiminde Akdeniz’in denizci milletlerinden yararlanmıştır
• 16. Asır boyunca Doğu Akdeniz’de deniz üstünlüğü sağlanmıştır

• En büyük amir: Kapdan-ı Derya

• Çoğunlukla vezir rütbesindedir, divana katılır
• 12 Adalar ve Kıbrıs 11 Sancak şeklinde ona bağlıdır

• 1571 İnebahtı yenilgisi ile donanma rekabet gücünü kaybetmiştir

• 19. Asır’da, özellikle Abdülaziz döneminde, donanmanın ıslahatı başlıca dış borçlanma sebeplerinden biri olmuştur