Kay 61 Türk İdare Tarihi Ders Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri

KAY 361 Türk İdare Tarihi

• Ders 3

• Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri

• Okuma: Ortaylı, 2007: 75-93

KAY 361 VİZE SINAVI

Batı Roma Sonrası İtalya

• M.S. 5. Yüzyıl

• Kavimler göçü
• İtalya (Batı Roma) çöküş döneminde girdi
• İmparatorluk kurumları Doğu’da yaşadı

• M.S. 9. ve 10. Yüzyıl’lar

• Batı Avrupa’da Roma’nın halefi olduğunu iddia eden Büyük Karl’ın (Carolus Magnus) imparatorluğu
• Tarım ve ticarette atılımlar
• Kuzey ve Orta İtalya’nın denizci devletlerinin ortaya çıkışı

Kavimler Göçü: Barbarlar

• Roma İmparatorluğu’nun idaresi ve kültürünün dışında kalan göçebe, yarı göçebe ve savaşçı kavimler

• Roma’nın sınırı Tuna nehri
• Bu kavimlerin bilinen tarihi Roma tarihçiliği ile başlar

• Alışveriş alanları

• Din- Roma Kilisesi
• Dil- Latince
• Roma Hukuku ve kültürü

Barbarlar

• Kanbağı (Klanlar)

• Kan davaları
• Germenlerde “comitatus”: savaşçı gruplar
• Feodal düzenin hiyerarşik bağlarının temellerinden biri

• Kavimler Göçü

• Hunlar’ın Vizigot ve Ostrogotlar’ı yerinden edip sürmesi
• MS 378’de İmparator Valens Gotlar’a yenildi
• İmparatorluğun bölünmeye başlaması
• MS 493’te Ostrogotlar Roma’yı işgal etti
• MS 6. YY’da Bizans İtalya’nın önemli bir bölümünü yeniden fethetti
• Burada Avrupa’nın Batı ve Kuzey’inden farklı bir sosyal, iktisadi ve kültürel yapılanma oluştu

Batı Roma’dan Sonra İtalya

• Artık siyasi değil, coğrafi ve kültürel bir birlik

• İtalya’nın işlevleri

• Doğu Akdeniz uygarlığının (Bizans, İslam...) Batı’ya taşınması
• Batı Avrupa’nın hammadde kaynağı olması
• Kilise adına mültezimlik
• Madenlerin işletilmesi
• Bu bölgelerin pazara açılması

Feodalizm

• Germenlerin otoriter savaşçı şeflik düzeninden gelir, bir hizmet bağımlılığı

• Herkes bir üstüne olduğu kadar astına yani vasalına karşı da yükümlü ve bağımlı
• Vasallık ve dirlik kurumları

• Eşitsizlik üzerine kurulu

• Sosyal hareketlilik çok az

• Üretim toprağa bağlı, geniş köylü yığınları

• Bu üretimin rantını yönetici bir sınıf alır

Feodalizm-2

• Ulaşım kısıtlı

• Ticaret değerli lüks mallar üzerine

• Para ve değerli madenler kıt, dolaşımları sınırlı

• Ödemeler büyük ölçüde eşya ve ürün ile

• Kilise Doğu’dakinin aksine ayrı bir kurum

• Piskoposlar arazi sahibi ve şehir yöneticisi olabiliyor.

Ortaçağ’da Avrupa

• Batı Avrupa 10. YY’a kadar dünya tarihinin merkezinde değildir

• Merkez, Akdeniz ve Ortadoğu’da

• Servet, ticarette değil toprak ve kilisede toplanmıştır

• Merkeziyetçi iktidar zayıf

• 10.-13. Asırlar arasında şehirlerdeki tüccar ve zenaatkarlar bağlı oldukları siyasi otoriteden özerkliklerini elde ettiler
• Ağır vergiler ve gümrükten kurtulma çabası
• Dış dünya ile bağımsız ilişkiler
• Önce İtalyan, sonra Hansa şehirleri

• Kilise, Roma etrafında merkezileşiyordu

• Latince, yazı dili
• Eğitim alanında etkin

Karolenj İmparatorluğu

• Frank kralı Klovis ile başlar (481-511)

• Büyük Karl (Carolus Magnus) 800’de imparatorluk tacını giydi

• İlhak edilen bölgeleri kontrol edebilecek bir hiyerarşik yapı ve askeri örgütlenme, bürokrasi yoktu

• Kilise’nin yetişmiş elemanlarının kullanımı

• Tarımda gelişmeler

• Demirin kullanımının yaygınlaşması
• Atla çekilen ağır saban
• Tarımsal üretimin artışı, nakliyenin gelişimi

• Çeşitli tarikatlar ormanların tarıma açılmasına ve tarımın islahına önayak oldu

• Zamanla manastırların artan üretimle zengin olmaları

İtalyan Devletleri

• Zamana uyum sağlayan bir Klasik Roma örgütlenmesi

• Feodal düzene pek uymuyor
• Çok ticaret yapılan, çok paranın dolaştığı, kent yönetimine ticaretin hakim olduğu bir bölge

• Batı Avrupa’nın tarımsal zenginliğinden yararlanmıştır

• Batı Avrupa’yı klasik dünyaya bağlama

• Aracı tüccarlıkla geçinen bir sistem

• Doğu’dan gelen malı Kuzey’e satarak komisyon alma
• İngiliz ve Hollandalı tüccarlar bu sistemi çökertmiştir

İtalyan Devletleri-2

• Batı Avrupa İtalya’dan

• İşletme ve ticaret yöntemlerini
• Bürokrasinin kayıt ve örgütlenme esaslarını
• Daha gelişmiş bir kültürel yaşamı
• Bilim yapmayı öğrenmiştir

• Doğu-Batı sentezi sanıldığı gibi Haçlı Seferleri ile olmamıştır

• Örneğin Sicilya Krallığı bu sentezin merkezlerinden biridir

İtalyan Denizci Devletleri

• En önemlileri

• Amalfi
• İlk sivrilen, Sicilya’da
• Pisa
• Bir süre sonra Floransa tarafından ilhak edildi
• Cenova
• Venedik

• Doğu Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de ticaret kolonileri

• Cenova ve Venedik rekabeti

• 1204 Latin istilasından ve Osmanlı’nın İstanbul ve Balkanlar’ı fethinden sonra bu rekabeti körüklemesi

Tarihsel Gelişim

• Bazı devletler özerkliklerini Bizans’tan almışlardır

• Venedik, bir Bizans şehri olarak 5. ve 6. YY’da başladı
• 7. Asır’da özerkliğini elde etti

• Başlangıçta monarşik, sonra oligarşik olmuşlardır

• Paralı askerlere güvenilememesi, diplomasinin gelişmesine neden oldu

• Denizaşırı ticaret nedeniyle ilk konsolosluklar kuruldu
• Bunların raporları günümüz tarihçiliği için çok değerli

Venedik Cumhuriyeti

• En önemli örnek

• Paralı zümre hakimiyetinin olduğu oligarşik bir Cumhuriyet

• 697’de ilk doç seçildi

• Venedik tüccarı aynı zamanda diplomattı

• 11. Asra kadar Bizans himayesinde kaldı

• Bizans donanmasının asayişi sağladığı sularda ticaret yaparak zenginleşti
• Sonra kendi deniz gücünü sağlamlaştırdı

• Bizans kültür ve sanatından etkilendi

Venedik Cumhuriyeti-2

• 12. Asır başında ilk Haçlı seferine yardım etti

• Lübnan ve Kudüs’te ticari koloniler ve ayrıcalıklar
• İstanbul’da ticaret yapma ve antrepo kurma hakkı

• 4. Haçlı seferi sonunda 1204’te Konstantinopolis Latinler tarafından yağmalanınca

• Venedik yeni imtiyazlar elde etti ve çok güçlendi
• Batı ve İtalya Bizans’ta sevilmemeye başlandı

İtalyan Denizci Devletlerinde Yönetim

• Oligarşi

• Seçim ve yönetim hakları zengin tüccar ailelerinin elinde
• Yöneticiler bu ailelere danışarak karar alırdı
• Sınıfsal geçişkenlik pek yok
• “Podesta”/ “Doç” denen bir yönetici
• Tüccar ve lonca temsilcileri zamanla Venedik Senatosu’nu oluşturdu
• Altı mahallenin her birinde bir konsey
• Denizaşırı kolonilerde o yöreden veya atanmış bir yönetici ve koloni meclisi

• Anaşehir ve kolonilerde düzgün bir bürokrasi ve adaletli bir yönetim, kolonilerde kötü yönetim, baskı ve yolsuzluk

Yönetim

• Kavşak noktadaki şehirler pazar yeriydi

• İyi bir yol ve posta sistemi

• Tüccarların olduğu yerlerde bu devletlerin temsilcileri ve mahkemeleri de vardı

• İlk devlet bankalarının kuruluşu

• Faizle kredi dağıtımı

• Sorunlar

• Artan nüfus ve yetersiz altyapı
• Açlık, pislik, salgın hastalık ve suçta artış
• Şehirlerin beslenmesi sorun oldu

Loncalar ve Zenaat Hayatı

• Sıkı bir devlet denetimi

• Çalışan sayısı, terfiler, hammadde ve üretimin kalitesi
• Yünlü ve ipekli dokumalar, cam sanayii, barutçuluk, gemi yapımı işlerinde çalışanlar seyahat edemezlerdi

• Lonca erbabı, yönetici, tüccar, asker ve diplomata göre daha düşük statüde

• Üretim ve ticaret ağını ören tüccar ise en makbul kişidir

• Eğitimli bir sınıf

• Kuzey Avrupa’dan İtalya’ya iş idaresi öğrenmeye gelinirdi

Ticaret ve Ekonomik Yapı

• Yollar emniyetsiz olduğundan ticaret toplu halde yapılır

• Ticareti devlet organize eder
• Seferleri aristokrat yönetici grubun üyeleri yönetir

• Vergi geliri az, asıl gelirler gümrük, tuz tekeli, civar köyler ve denizaşırı kolonilerin vergisinden gelir

• Geniş sermayeli, çok ortaklı şirket değil, aile şirketi tipi egemen

• 13.YY’dan itibaren Floransa florini ve Venedik dükası her yerde geçerli paralar

• İtalyanca Akdeniz’de Lingua Franca

• Güney Almanya’daki Hansa şehirleri ile rekabet

Sosyal Yapı

• Kölelik ve harem kurumları var

• Yabancılar gözlem altında ve ayrı mahallelerde yaşıyordu

• Yahudiler gibi gruplar sosyal haklardan mahrumdu

Hansa Şehirleri ve Novgorod

• 13. ve 14. Asırlarda Alman İmparatorluğu’nda tarım ve ticaretin zenginlik yaratması ile kurulan ticari ve siyasi bir şehirler birliği

• Kuzey Avrupa’nın İtalya’nın etkisinden kurtulup ona rakip olması
• Kültürel etkileşim

• Feodal düzen çözülürken başladı; merkezi devlet ve milli ekonomik sistemler oluşunca Hansa Birliği de dağıldı

Hansa Şehirleri ve Novgorod-2

• Oligarşik bir yönetim

• Zengin tüccarlar şehir meclislerine hakim oldu

• Hansa Birliği Meclisi oluştu

• İngiltere, Baltık Bölgesi, Danimarka ve Rusya’da ticari imtiyazlı bölgeler

• Ticari anlaşmalar ve çıkar birliği ile kolonileştirme
• Slav-Germen çatışması

Hansa Şehirleri ve Novgorod-3

• İtalyan şehirlerinin aksine lüks eşya, kumaş ve baharattan çok balmumu, kürk, tuz, balık ve kıymetli ağaç gibi malların ticareti

• Askeri donanma ve ordu yönünden zayıftı

• Nüfusları azdı ve çevredeki bölge üzerinde bir hakimiyet kuramadılar

KAY 361 Türk İdare Tarihi

• Ders 4

• Konu: 12. ve 13. Yüzyılda Anadolu

• Selçuklu Devleti

• Okuma: Ortaylı, 2007, sf. 95-110.

Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı

• İslamiyet öncesi Türk kavimleri Orta Asya ve Maveraünnehir (Amuderya/Seyhun ve Siriderya/Ceyhun nehirleri arası), Kafkasya, Volga boyları ve Yakındoğu’da etkili

• Türkler, 10. Asır’dan itibaren İslamiyet’i kabul etmeye başlayıp, Ortadoğu tarihinde önemli bir güç haline gelmişlerdir
• “İslam’ın kılıcı” olma misyonu

Selçuklular Öncesi İslam Dünyası

• 9. Asır sonunda Müslümanlar Akdeniz’i hakimiyetleri altına almışlardı

• Aynı dönemde Bizans yeniden güçlenip fetihlere girişmişti
• Sicilya’da İslam ve Bizans’ın kaynaştığı kültürel bir ortam kurulmuştu

• İslam fetihleri 10. Asır’da durakladı ve Abbasiler’le iktidar parçalanması dönemine girdi

• Endülüs (Emevi Halifeliği), Kuzey Afrika, Suriye ve Mısır’da yerel hanedanlar bağımsızlıklarını ilan ettiler
• 945’te Şii Buveyhiler Bağdat’taki Abbasi halifesini velayetleri altına aldılar

Selçuklular Öncesi İslam Dünyası

• Hıristiyan dünyasında toparlanma

• 9. ve 10.Asır’da Bizans yeniden güçlendi
• Girit, Kıbrıs ve Suriye’de fetihler
• Normanlar, Güney İtalya ve Sicilya’yı Araplardan aldı
• Haçlılar Kudüs ve Filistin’e kadar gitti
• 1099’da Kudüs düştü
• Endülüs’te Hıristiyan fetihleri

• İslam dininin yayılması durdu

• Kuzey ve Doğu Avrupa’nın putperest kavimleri arasında Hıristiyanlık yayıldı
• Bizans da Slavlar üzerinde etkili oldu ve güç kazandı

Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

• Türklerin siyaset sahnesine çıkmasıyla İslam tarihinde yeni bir atılım dönemi başladı

• İlk Türk İslam Devleti Gazneliler değil
• Hükümdar, komutan ve ordu Türk ama halk ve idare farklı etnik yapıda
• İlk Türk İslam Devleti Karahanlılar
• Maveraünnehir ve bugünkü Türkistan’da Oğuz-Uygur hakimiyeti
• Göçebeliğe dayanan siyasi konfederasyonlar
• Başkent, çadır-ordugah bir şehir
• Yüksek bir örgütlenme düzeyi ve hareket yeteneği

Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

• Oğuzlar’ın Maveraünnehir’den devlet olarak çıkmaları Selçuk Bey ve torunları Tuğrul ve Çağrı beylerin İslam dinini (Sünni kolunu) kabul etmeleri ile

• İslam Devleti’nde meşruiyet kazanmışlardır

• Selçuklular ilk olarak Karahanlı Devleti’nin kapıkulu askeriydiler

• 1040’da Gazneli Sultan Mahmud’un oğlu Sultan Mesud’u Dandanakan’da yenerek İran hakimiyetini elde ettiler
• 1055’de Tuğrul Bey İran fethini tamamlayıp Bağdat’a girdi
• Abbasi halifesinin koruyucusu oldu
• 1071’de Doğu Anadolu’da (Malazgirt) Bizans’ı yendiler
• Mısır’daki Şii Fatimiler’in Suriye’deki nüfuzunu kırdılar

Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

• İran Büyük Selçukluları halifeliği almadan imamet (yöneticilik) görevini alan sultanlar

• Meşruiyeti hilafet çerçevesinde tartışılmayan yeni bir kurum: sultanlık

• İlk defa Arap olmayan bir imparatorluk

• Arap hükümdarlarının köle olarak kullandığı Türk unsuru, bu dünyanın hakimi olmuştur

Selçuklu İkta Sistemi

• İkta, Selçuklu’lardan çok önce İslam devletlerinde ortaya çıkan bir vergileme ve vazife (maaş) sistemidir

• İkta sahibi, ya bazı gelir ve vergileri toplar, ya da yaptığı iş gereği bazı vergilerden muaftır

• Selçuklu ikta’sında sadece askeri değil, idari kadrolar da bu sisteme dahildir

• Sadece asayiş, savunma ve din konusunda görev yapan devlet görevlilerine değil, kanaat önderlerine de verilir

Selçuklular’ da Dil ve Din

• Diller

• Bürokrasi ve edebiyat dili Farsça
• Günlük hayatta, sözlü edebiyatta ve orduda Türkçe
• Medrese, yargı ve hukukta Arapça

• Dinler

• Türkler, Şamanizm’den başka Budizm, Maniheizm ve Ortadoğu’dan çıkan tüm tektanrılı dinlerden etkilenmişlerdir
• Hıristiyan ve Yahudiler, zımmi statüsünde yaşıyorlardı

Selçuklular’da Bürokrasi

• İşlevsel olarak bölünmüş büyük memurlar

• İçinden eyalet amirlerinin seçildiği yüksek memurlara “amid”,
• Ulaşım ve haberleşme işlerine “barid”,
• Maliyeye “müstavfi” bakar
• Asayiş amiri, polis şefi (Emir-i Dad)

• Başvezir ve divan sistemi

Anadolu (Rum) Selçukluları

• İran’daki Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu’daki uzantısı

• Tam bir vasallık ilişkisi yok

• Anadolu’nun etnik, kültürel ve ekonomik bir değişim geçirmesi

• Ülkede Hellenlerle birlikte çeşitli etnik grupların (Ermeniler, Süryaniler, Gürcüler, Kaldeliler, Yahudiler, Kürtler ve Araplar) bulunması Türkçe’nin ortak dil olabilmesini;
• Din ve mezhep birliği olmaması da İslam’ın yayılmasını kolaylaştırmıştır

• İran, Arap ve Türkmen akınları ülkeyi zayıflatmıştır

• İç karışıklık ve savaşlar, idari otorite ve düzeni özlenir hale getirmiştir

Anadolu (Rum) Selçukluları

• Anadolu’nun Türkçe’nin ve Türk’lüğün hakim olduğu bir alan olması zamanla olmuştur

• 11. Asır’dan beri yoğun bir Oğuz Türkmen aşiretleri göçü
• Göçebe hayattan yerleşikliğe geçerek yeni bir sentez

• 1071 Malazgirt zaferi ile Roma Kilisesi ilk kez Türkler’e karşı bir ittifak misyonu yüklendi

• Haçlı Orduları bazen sadece yıpratıldı ve bazen de kılıçtan geçirildi
• Bizans, Selçuklular ve Haçlılar arasında ittifak ve savaş kombinasyonları

Anadolu (Rum) Selçukluları

• Selçuklu Sultanı, Türkmen beylerine fethettikleri yerlerin hakimiyet fermanını veriyordu

• 1176 Myriokefalon Savaşı Bizans karşısındaki nihai zafer

• Parlak devirleri 13. Asır başı ile 1243 Kösedağ Savaşı arası

• İtalyanlar aracılığı ile ticaret
• Göçebelerin toprağa yerleştirilmesi

Selçuklu Toprak Sistemi

• Arazi çeşitleri

• Vergileri hükümdara giden “has”lar
• Gelirleri idareci ve askerlere maaş olan veya işleyenin vergiden muaf olduğu “ikta” sistemi toprakları
• Eski sahiplerine “mülk” olarak bırakılan miras ve alım satıma konu olabilen topraklar
• Genelde şehirler ve çevresinde
• Vakıf statüsündeki topraklar
• Köylü öşürünü mal olarak vakıf yönetimine verir

Selçuklu Ordusu

• Geleneksel imparatorluğun başlıca görevi orduyu donatmak ve beslemek; asayişi sağlamaktır

• Yaya ve süvarilerden oluşan bir kapıkulu ordusu
• Harp esirleri ve satın alınan kölelerden
• Merkezde, üç ayda bir maaş
• İkta sahibi askerler bölgesel önderlere tabii idi
• Bu hiyerarşinin en başında da melik-ül-ümera (beylerbeyi gibi) vardı

Selçuklu’da Vergiler

• Ana vergi “öşür”

• Malların pazara naklinde alınan resimler

• Sınırlardaki göçebe ve köylüler askeri hizmetlerinden dolayı vergiden bağışık

• Hıristiyan köylülerden baş vergisi (cizye)

• Aşiretlerden “muharrerat” adında yıllık bir vergi alınırdı

Selçuklu’da Merkez Örgütü

• Büyük Selçuklu idare sisteminin bir benzeri

• Bürokratlar İran’dan gelme
• İran, Osmanlı ve Bizans saraylarında bulunan memurlarla aynı işlevler, benzer görevliler

• Sultan tüm Müslümanlar’ın olduğu kadar gayrimüslimlerin de lideri

• Saltanat, hükümdar ailesinin ortak malı

• Kanlı taht kavgaları

Selçuklu’da Merkez Örgütü

• Divan (ofisler) sistemi

• Maliye, arazi ve ikta kayıtları, levazım, resmi yazışmalar, idari işler hakkında divanlar

• Başvezir ve vezirler sistemi

• Başvezir aynı zamanda hükümdar vekili ve ordunun kumandanı

• Kadı-ül-Kudat

• Kadıların tayin ve terfii ile görevli

• Hizmetlerin çoğu (sağlık, su, kanalizasyon, imaret, eğitim...) vakıflar tarafından veriliyordu

Selçuklu’da Eyalet Örgütü

• Hanedana mensup prensler ön planda

• Yanlarında atabegler bulunurdu
• Her vilayetin kadısı ve mali görevlisi vardı

• Vilayetlerin idari ve askeri işleri “emir sipahsalar” denen, beylerbeyi benzeri bir görevliye bırakılmıştı

• İlhanlı istilası sonunda Anadolu Selçukluları’nın eyalet örgütü beylikler haline geldi

Anadolu Beylikleri Dönemi

• 1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu, İran’daki İlhanlı Moğol Devleti’nin yönetimine girdi

• Özellikle Batı’da Menteşoğulları, Aydınoğulları, Germiyan ve Osmanoğulları bağımsız hareket etme olanağı buldular
• İtalyan denizci devletleri ile ticari ve kültürel ilişkilerini geliştirdiler
• Türklerin Akdeniz medeniyeti ve dünyası ile bütünleşmesi ve benzeşmesi başladı
• Denizcilik ile tanışma ve deniz kuvvetlerinin kurulması

Anadolu Beylikleri Dönemi

• Bürokratik kadroların Selçuklu’lardan kalması yönetim geleneğinde devamlılık sağlamıştır

• Yetişen ilmi ve idari kadrolar, Osmanlı Devleti bürokrasisinin temellerinden birini oluşturdu

• Karamanlılar başta olmak üzere devlet dilinin Türkçe olması

• Beylikler döneminde Anadolu’nun altyapısı iyileştirildi

Osmanlı Öncesi Balkanlar ve Doğu Avrupa

• 7. ve 10. Asırlar arası Bizans Rönesansı

• 11. Asır’dan itibaren Bizans’ta gerileme

• Bulgarlar

• 9. Asır’dan itibaren Hıristiyanlığı kabul eden, Balkanlar’a hakim olan Bulgar Çarlığı (1.)
• Slav/ Kiril alfabesinin kullanılmaya başlanması
• Bulgar Ortodoks Kilisesi’nin kurulması
• Feodal beylerin (Boyarlar) nüfuzunun kırılması ve merkezi devletin güçlenmesi
• 1. Bulgar Çarlığı 1018’de Bizans tarafından yıkıldı
• 1185’te Bulgar Çarlığı tekrar kuruldu (2.)
• 13. Asır sonunda ayaklanmalar yaşadı, zayıfladı ve bölündü

Osmanlı Öncesi Balkanlar ve Doğu Avrupa

• Stefan Duşan zamanındaki güçlü Sırbistan, 14. Asır sonunda parçalandı ve beyliklere bölündü

• 14. Asır’da genişleyen ve güçlenen bir Rusya

• Osmanlı fetihleri öncesi Balkanlar ve Doğu Avrupa bölünmüş ve huzursuz