26
98 İyul
Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər də sadə
həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən əmələ gəlmişik.
Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz
keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq.
Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz
deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz keçmişi tam deyil,
tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş
haqqında bildiklərimiz və öyrənib yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu
və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix
subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən,
gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır.
Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf
olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrənən tarix nədir,
elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu
gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır və ya necə
yazılsa yaxşıdır?
Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul
olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki, tək
tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.
KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR?
Hamlet İSAXANLI
TƏDQİQAT
TƏDQİQAT
Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-287-ci (iyun 2010 -
288 - 297 - ci (sentyabr 2010 - iyun 2011) nömrələrində
iyul 2010),
dıcılarından biri olan Auguste Comte (1798-1857)
Tarixin hərəkətverici qüvvələri. Tarix və
bəşəriyyətin əqli inkişaf prinsipini tarixin əsas qa-
tərəqqi (2)
nunu sayırdı. O, sosial tərəqqini üç ardıcıl pilləyə ayı-
Təkamül keyfiyyətcə yeni formaya keçid de-
rır (“Cours de philosophie positive”, 1830-1842): qey-
məkdir, ümumiyyətlə desək, təkamül ancaq inkişaf
ri-təbii, mifik izahlarla müşaiyət olunan və ardıcıl-
demək deyil, azalma və digər növ köklü dəyişmələr
lıqla fetişizm, politeizm, monoteizm dövrlərindən ke-
də bura aid ola bilər. 19-cu əsr sosial təkamül ideyala-
çən teoloji pillə, təbii səbəb və qüvvələrin varlığını qə-
rı (tarixi materializm daxil olmaqla) - sosial tərəqqi
bul edən mücərrəd metafizik pillə və qüvvələr müna-
var və tarixin inkişaf qanunları var - deyirdi. Digərlə-
sibətini elmi yolla izah et-
rinə görə tarixdə qanunlar olmasa da, təbii sosial
məyə çalışan pozitiv pillə.
meyllər, davranışlar mövcuddur, sosial mühit var və
A. Comte`nin üç pillə-
bu mühitdə dəyişmələr baş verir. Birxətli təkamül
sinə dördüncünü – texnolo-
anlayışı tarixi inkişafın ancaq bir yolla getdiyini
giya fəlsəfəsini əlavə etməyi
qəbul etməklə bağlıdır, bir sivilizasiya dayanır (yox
israr edənlər olub. M. We-
olur, ölür?!), digəri, mümkündür ki, əvvəlkindən
ber`in (1864-1920) bölgüsü
estafeti alıb irəli gedir, bəzən də sürətlə qaçır. Bir sıra
başçının və ya liderin hakim,
mütəfəkkirlər (o cümlədən Hegel) ibtidaidən yüksək
üstün xüsusiyyətinə əsasla-
formaya, sadədən mürəkkəbə, qarmaqarışıqlıqdan
nır, formaca fərqli görünsə
nizama doğru birxətli sosial tərəqqini 1) ovçuluq və
də, məzmunca A. Comtenin
yığıcılıq, 2) çobanlıq və köçərilik, 3) aqrar və 4)
bölgüsü ilə səsləşir: xarizma-
ticarətin üstün olduğu dörd
tik (ailə və dində çox rast gə-
pilləyə ayırırlar. Çoxxətli
linir), ənənəvi (patriarxal, feodal cəmiyyətə xas) və
təkamül isə bir neçə fərqli
rasional (çağdaş dövlət və hüquqa, bürokratiyaya
inkişaf yollarının paralel
xas) başçıların hökm etdiyi dövrlər. Weber tarixin və
varlığı deməkdir; bu cür
cəmiyyətin rasionallaşma istiqamətində hərəkət
təkamül nəzəriyyələri daha
etdiyini, rasionallaşmanın iqtisadiyyat, mədəniyyət,
çox 20-ci əsrə xasdır.
din və psixologiyada dərin dəyişmələrə səbəb
Pozitivizm cərəyanının
olduğunu vurğulayır. O, kapitalizmin yaranması və
banisi, çağdaş elm fəlsəfəsi-
inkişafını, həmçinin Qərb dünyasının çox irəli
nin ilk böyük nümayəndəsi
çıxmasını məhz rasional-iqtisadi düşüncənin gücü
və sosiologiya elminin yara-
Auguste Comte
M. Weber
27
98
İyul
baxımından izah edir. Weber
enerjini informasiya ilə əvəz edir. O, dörd mərhələni
tarixin çox a l lah lı lıq dan
informasiyanın miqdarı və istifadəsi ilə ölçür: 1. in-
təkallahlılığa və ondan Al-
formasiya genlərlə, irsiyyətlə ötürülür; 2. Aqrar in-
lahsız elmə doğru irəlilədiyini
kişaf zamanı informasiya fərdi təcrübə ilə; 3. İşarələr
qeyd edir. O, rasionallığın
və məntiqin inkişafı ilə; 4. Simvollar, dil və yazı ilə
insanı maşına döndərdiyini,
ötürülür.
onun azadlığını əlindən al-
Sosiologiyanı akade-
dığını da söyləyir. Bir çox mü-
mik səviyyəyə qaldıran Emi-
təfəkkirlər tərəfindən o döv-
le Durkheim (1858-1917)
rün ən böyük almanı adlan-
sosial təkamülü zəif inteqra-
dırılan Weber, ümumiyyətlə, antipozitivist idi.
siyalı, həyat tərzi çox rənga-
Amerikan bioloqu və sosioloqu Lester F. Ward
rəng olmayan, ənənəvi, nis-
(1841-1913) elmin inkişafını ilə dinin təsirini
bətən sadə və kiçik cəmiy-
qarşılaşdırır, dinin rolunun azaldığı, elmin rolunun
yətlərə xas olan mexaniki
artdığı ölkələrin daha xoşbəxt
həmrəylikdən güclü inteqra-
olacağına inanırdı.
siyaya malik, çağdaş, sənayeləşmiş cəmiyyətə xas
olan üzvi həmrəyliyə keçidlə izah edirdi. Əhalinin
L.H. Morgan (1818-
artması, sıxlıq və sosial bağlılıqların, qarşılıqlı
1881) texnoloji tərəqqini sosi-
asılılıqların artması, xüsusilə də ixtisaslaşma üzvi
al tərəqqinin əsas əlaməti sa-
həmrəyliyə doğru hərəkəti zəruri edir. Sosial
yırdı. O, klassik “Ancient So-
həmrəylik fikri E. Durkheimdən təqribən beş əsr
ciety” (1877) əsərində da-xil
əvvəl İbn Xəldunun “Müqəddimə”sində “Asabiyyə”
etdiyi üç dövrü (savaş, barbar-
adı ilə nəzəri və tarixi baxımdan geniş təhlil olunmuş-
lıq və sivilizasiya) uyğun ola-
du (bu barədə yazımızın əvvəlki hissələrində danış-
r a q o d , o x v ə d u l u s ç u l u q ; h e y v a n l a r ı n
mışıq).
əhliləşdirilməsi, aqrar təsərrüfat və metal işi; əlifba və
yazı ilə səciyyələndirir.
Sosial tərəqqi tərəfdarları
Sosial tərəqqi və onun tarixi problemi sosiolo-
bütün cəmiyyətlərin tərəqqi
giya ilə tarixi birləşdirir, burada görüş baş verir. Cə-
pillələrini eyni ardıcıllıqla,
miyyətlərin tarix boyu dəyişməsi, dövlətlərin necə
amma müxtəlif vaxtda (və
inkişaf etməsi, tarixdə baş verənlərin izahı ilə məşğul
müxtəlif sürətlə) keçdiyini
olan sahəni tarixi sosiologiya adlandırmaq olar.
söyləyirdilər. L.F. Ward dünya
H. Spencer və A. Comte cəmiyyəti bioloji orqa-
tarixini dörd parçaya bölürdü:
nizmlərə bənzədir, cəmiyyətə dəyişmə, müxtəliflik,
kosmogenezis (dün yanın
təbii seçmə və irsiyyət kimi xüsisiyyətlərin xas oldu-
yaranması və tə ka mü lü),
ğunu iddia edir və bundan nəticələr çıxarırdılar. L.F.
biogenezis (həyatın yaran-
Ward isə insan təkamülünün bitki və heyvanlardan
ması), antropogenezis (insan
çox fərqli getdiyini bildirirdi; bitki və heyvanlar təbi-
ağlının güc qazanması) və
ətə uyğunlaşır, insan isə təbiətə təsir edir, onu özünə
sosiogenezis (tərəqqinin elmi və digər yollarını
(insana) fayda verəcək istiqamətdə dəyişməyə çalışır.
aramaq, şəxsi fəallıq və xoşbəxtlik dövrü). Lakin
İnsan təbiətlə yarışır, bu yarış bəşər tarixinin hərəkət-
sosial tərəqqi mükəmməl deyil, cəmiyyət və mə-
verici qüvvəsidir. Təkamülü sadədən mürəkkəbə doğ-
dəniyyətin geriləməsi və cır-
ru deyil, az uyğunlaşandan çox uyğunlaşana doğru ge-
laşması da baş verə bilir (bu
dən yol kimi də şərh edirlər.
fikrin tərəfdarları çox olub,
Dövri və ya dairəvi tə-
indi də çoxdur). Amerikan
rəqqi modelləri müəyyən əla-
antropoloqu Leslie White
mətlərə görə, bioloji aləmdə
(1900-1975) tarixi dövləş-
olduğu kimi, cəmiyyətlərin
dirməni istifadə olunan enerji
yaranması, uşaqlığı, yetkin-
növlərinə görə həll edir, tarixi
liyi, qocalması və ölməsini,
birxətli tərəqqi baxımından
sonra yeni cəmiyyətin yaran-
beş dövrə bölür: İnsanın öz
masını və həmin həyat dairə-
əzələsi, əhliləşmiş heyvanın
sinin təkrarlanmasını iddia
işlədilməsi, bitki (aqrar), təbii
edir. Nikolay Danilevski
1
qaynaqlar (kömür, nüft, qaz), nüvə enerjisi dövrü .
(1822-1855), Oswald Spengler, Vilfredo Pareto
Amerikan sosioloqu Gerhard Lenski (1924) insan
(1848-1923), Rus-Amerika sosioloqu Pitirim A.
inkişafındakı ardıcıl dövrləri müəyyən edərkən
Sorokin (1889-1968), Nikolay Kondratyev (1892-
Lester F. Ward
L.H. Morgan
Leslie White
1
The Evolution of Culture: The Development of Civilization to the Fall of Rome, 1959
Gerhard Lenski
Emile Durkheim
Nikolay Danilevski
28
98 İyul
1938) və bəzi digər tarixçi, filosof, iqtisadçı və
səbəblərini tək bir əsas amillə izah edənlərə monist-
sosioloqlar bu növ modellər qurmağa çalışmış,
lər deyilir. Yuxarıda bir az toxunduğumuz iqtisadi, el-
bütövlükdə tarixin və ya müəyyən növ tarixin
mi-fikri, demoqrafik və digər növ hərəkətverici qüv-
(iqtisadi, demoqrafik, siyasi və texnoloji inqilablar,
vələrə coğrafi-iqlim şəraiti, irqlərin mübarizəsi (an-
savaşlar və s.) müəyyən mənada təkrarlanmasını, qal-
tropoloji), dini qüvvə (Weberdə protestanizmə xüsusi
xıb-enməsini, dalğalanmasını iddia etmiş, bu mənada
rol, missiya ayrılmışdı), təqlidçilik (bənzəmək istəyi)
“mütləq tərəqqi yoxdur, lakin sosial tərəqqi var” fik-
kimiləri əlavə oluna bilər. Plyuralistlər isə tarixdə
rini vurğulamışlar. N. Danilevski “Rusiya və Av-
baş verənləri hər hansı bir tək amillə izah etməyə ça-
ropa: Slavyan dünyasının Roma-German dünyası ilə
lışmırlar. Uyğun olaraq “tarix birməchullu və ya çox-
mədəni və siyasi münasibətlərinə bir baxış” (1869)
məchullu tənlikdir” deyənlər var. (P. Sorokin və baş-
əsərində hər xalqın və ya sivilizasiyanın dil və mədə-
qaları)
niyyətlə müəyyən olunduğunu və bu səbəblə başqası-
T h o m a s M a l t h u s
na verilmədiyini söyləmiş, sivilizasiyaları təsnif et-
(1766-1834) - şərtlər bərabər
miş, slavyanların gənclik dövrünü yaşadığını, onların
deyil, insan artımı (həndəsi
inkişaf planının paytaxtı Konstantinopol (İstanbul)
silsilə) Yer kürəsinin verə bi-
olan imperiya qurmaqla bağlı olduğunu irəli sürmüş-
ləcəyi nemətlərdən, qida artı-
dü. N. Danilevski və ondan sonra gələn O. Spengler,
mından (ədədi silsilə) daha
A. Toynbee kimi “təsnifatçı” roluna girən tarixçi, fi-
sürətlidir - deyirdi. Bu səbəb-
losof və sosioloqların fikrincə vahid tarix yoxdur, ay-
lə tərəqqi olmayacaq – fikri-
rı-ayrı sivilizasiyalar, mədəniyyətlər var. Spengler
ni, qısa zamanda çox məş-
ilahiliyə, kosmikliyə, ritm və
hurlaşmış ziddiyyətli nəzə-
takta (vəznə) can atmağı mə-
riyyəsini əsaslandırmağa ça-
dəniyyətlərin hərəkətverici
l ı ş ı r d ı . İ n s a n t ə b i ə t i n
qüvvəsi sayırdı. A. Toynbee
dəyişməz olduğunu da qeyd edirdi. 1968-ci ildən
“çiçəklənən”, “inkişaf etmə-
fəaliyyətə başlayan qlobal düşüncə qurumu - Roma
yən” və “donub qalan” mux-
klubu da təbii qaynaqların (o cümlədən neftin)
tar sivilizasiyaların içində
məhdudluğu üzündən qlobal iqtisadi artımı
müxtəlif əlamətlərə görə da-
məhdudlaşdırmaq lazım olduğunu iddia edir, ətraf
ha xırda sivilizasiyaların
mühiti və gələcək dünya faciəsini bu yolla önləmək
mövcud olduğunu irəli sürür,
lazım gəldiyini irəli sürür. Lakin sonralar qaynaqların
rus matryojkasına və ya ağac
məhdudluğu şəraitində də artımın mümkünlüyü
şaxələnməsinə bənzər bir-birinin içində yerləşmiş alt-
məsələsini əsaslandırmışdılar.
sivilizasiyalardan və ya bala-sivilizasiyalardan bəhs
Qul alveri, kolonia-
edir. A. Toynbee onların hamısına bir ömür yolu və so-
lizm, 1-ci və 2-ci dünya sa-
nunda ölüm xas olduğunu əsaslandırmağa çalışıb.
vaşları kimi qlobal əksiklik
Tonnbee tarix prosesi belə izah edir: tarixi vəziyyətlə-
və faciələr sosial tərəqqi ide-
rin əmələ gətirdiyi zəncir zamana meydan oxuyur, bu
yasını iflasa uğratdı. O.
çağırışa isə insan dühası, insan idrakı cavab verir (Al-
Spengler Avropanın çökdü-
lahın izni və nəzarəti ilə). A. Toynbee Allahın və xris-
yünü və tərəqqinin sonu gəl-
tianlığın bəşəriyyəti xilas edə biləcəyini söyləyirdi.
diyini elan etdi (“The Dec-
O, sivilizasiyaların estafetlə bir-birini əvəz etməsi fik-
line of West”, 1920). O,
ri barədə düşünmür (hər halda, bizə belə gəlir).
“dünya tarixi bir dünya məh-
Çin sülalələr dövrəsi (dairəsi) adlanan fikir ma-
kəməsidir; bu məhkəmə hə-
raqlı hakimiyyət ideyası üzərində qurulmuşdu.
mişə daha güclü, özünə daha
Hökmdar göylərdən tapşırıq, yəni ilahi mandat alaraq
inamlı olanın xeyrinə həll
hakimiyyətə gəlir. Dövlət çiçəklənir, əhali artır, kor-
edir” fikrini vurğuladı. Yəni,
rupsiya güclənir, çöküş başlayır, sabitlik pozulur, baş-
tarixin hərəkətverici qüvvəsi
lanan və genişlənən üsyanlar və vətəndaş savaşları nə-
gücdür. Gücün insaf və ədaləti məğlub etdiyi fikri bir
ticədə hökmdarın məğlubiyyətinə, onun ilahi tapşırı-
daha alovlandı.
ğı, mandatı itirməsinə gətirib çıxarır. Növbəti hökm-
Digər tərəfdən, sosial tərəqqinin avromərkəzçi-
dar ilahi tapşırıq alana qədər çöküş davam edir.
lik və kolonializm məhsulu olduğunu irəli sürənlər
Tərəqqi tarixi insan ağlının tərəqqi ilə azad ol-
meydana çıxdı (o cümlədən, F. Boas, M. Mead, R. Be-
ması, cahilliklə mübarizə tarixidir. Fransız maarifçi-
nedict kimi antropoloqlar). Rasionalizmi müasirliyin
ləri faktik olaraq elm tarixini tarix fəlsəfəsinə döndər-
elanı kimi vermək fikri və elmi düşüncənin ideologi-
mişdilər. Condorce qeyd edirdi ki, elmin tərəqqisinin
yaya çevrilməsi çox tənqidlərə məruz qaldı (hərçənd
hərəkətverici qüvvəsi təsadüflər və dahi elm adamla-
ki, irrasionallıq da dağıdıcılıq törədə bilir; nə
rıdır.
etməli?). J.J. Rousseau`dan M. Weberə qədər çox
Tərəqqini və ümumiyyətlə, ictimai hadisələrin
mütəfəkkirlər tərəqqi ilə insan azadlığı və ləyaqətinin
A. Toynbee
Thomas Malthus
O. Spengler
29
98
İyul
itdiyini vurğulamışlar. Sosial elmlərin hal-hazırkı
azadlıq ideyası-antitezisdir, onların sintezi isə Hege-
ruhu cəmiyyətlərin müxtəlifliyinə ehtiyatlı və fərqli
lin öz dövründəki alman konstitusiyalı monarxiyası-
yanaşmalar nümayiş etdirir, mədəni nisbiliyi (relyati-
dır. Lakin Hegelin öz dialektikasını bura tətbiq etsək,
vizm) və çoxxətli təkamülü, mədəniyyətlərarası
bu, tezis olaraq yeni dialektik hərəkatın əsasında da-
bağlantıların rolunu önə çəkir. Sosial tərəqqi və
yana bilməzmi?
determinizm əvəzinə təsadüflərin və azad iradənin
Hegelin tarixi prosesə sadə xətti tərəqqi və ya
yönəldici rolundan, bu və ya
dövri təkrarlanma kimi baxanlarla razılaşmır; tarix
digər ehtimaldan, cürbəcür
təkrar olunmur, spiral üzrə hərəkət edir (Vico`da da
inkişaf yollarının mümkün-
buna bənzər fikirlər var). Digər tərəfdən, tarix insanın
lüyündən də danışılır.
iradəsinin məhsuludur.Agıl, dərrakə öz məqsədinə
G. W. F.
Hegel dünya
çatmaq üçün ehtirasdan istifadə edir, ehtiraslar qaba-
tarixini azadlıq şüurunun tə-
rıq görünsə də, əsas o deyil. Tarix düşüncənin tarixi-
rəqqisindən, inkişafından iba-
dir və bu baxımdan məntiqin bir şəklidir. Bu səbəb-
rət hesab edirdi. Onun məş-
dən də tarixdə heç nə təsadüfi
hur ifadəsini yada salaq: şərq
deyil –Hegel belə düşünür-
xalqları bilir ki, orada yalnız
dü.
bir adam azaddır, Yunan və Romada bəziləri azad idi,
Hegelçi Francis Fu-
biz isə bilirik ki, bütün insanlar mütləq azaddırlar.
kuyama (1952) hesab edir
Həm Kant, həm də Hegel əmin idilər ki insanların bu
ki, tarıx sona çatıb. Liberal
məqsədə çatması ilə (mülki konstitusiya və ya azadlıq
demokratiya əsasən əldə edi-
əldə etməklə) tarix sona çatır, tərəqqinin yeni daha
lib və ya edilməkdədir (cüzi
yüksək pilləsi qalmır. Hegel, insan öz dərin təbiətinə
istisnalarla, məsələn İslam öl-
görə azad olmalıdır, -deyir. O, azadlığın ancaq konsti-
kələrində,.,). İstək (daha çox
tusiyalı monarxiyada tam reallaşa biləcəyini irəli
iqtisadi istək) və tanınma, qə-
sürür (kiminsə son qərar gücü olmalıdır). Bu halda
buledilmə, etirafedilmə, qürur hissi keçirmək mexa-
fərdi maraqlarla icmanın maraqları həmahəng olur.
nizmləri işə düşür. Tanınma mexanizmi liberal
K. Marks da əsl azadlığı tarixin əsas ideyası sa-
demokratiyada gerçəkləşə, işləyə bilər. Nietzsche`yə
yırdı. H. Spencer, sosial
görə üstün insan, sonuncu insan öz arzularını həyata
tərəqqinin əsas nəticəsi fərdi
keçirməkdən çəkinmir, utanmır. Ta nınma
a z a d l ı ğ ı n a r t m a s ı d ı r, -
məsələsində Nietzsche`ni qəbul etsə də, Fukuyama
deyirdi.
“yeni mənəviyyat” axtarmır, liberal demokratiyanı
Filosof və riyaziyyatçı
yeganə xilas yolu bilir. O, tarixi liberal demok-
(Karl Weierstrass və Leo-
ratiyaya aparan “universal tarix” sayır.
pold Kronecker kimi böyük
Hegel tarixi qeyri-materialist ideya ilə, insanın
riyaziyyatçıların tələbəsi)
tanınmaq uğrunda mübarizəsi kimi şərh edirdi. Ayıb
Edmund Husserl (1859-
və qürur hissləri tarixin aparıcı qüvvələridir. Bu mü-
1938) universal bilik siste-
barizə insan ləyaqətinə hörmət, insan haqlarına hör-
minin yaradılmasını son məq-
mət üzərində qurulan müasir demokratiyalara gətirib
səd və tarixin mənası sayır.
çıxardı. Beləliklə, tanınma,
B. Croce xeyiri əldə etməni məqsəd, şəri isə bu yolda
qəbul edilmə siyasətin mər-
stimul hesab edir. R. Arona görə tarixin məqsədi
kəzi məsələsi sayıla bilər.
insanın öz fikirlərini həyata keçirmək istəyidir.
Marks (1818-1880)
“Fərdin, şəxsin bir iş görmək, bir arzuya çatmaq
(Karl Marx) Hegelin dialek-
məqsədi var, bəşər tarixinin isə heç bir məqsədi yox-
tikasını qəbul etdi, lakin mad-
di həyat tezisini irəli sürdü.
dur” deyənlər də var. Onlar təfəkkürün kazuallığını
Şüur həyatı müəyyən etmir,
(təsadüflər üzərində qurulduğunu) iddia edərək uni-
həyat (maddi şərtlər) şüuru
versal və vahid istək və arzuların mövcud olmadığını
müəyyən edir. Sosial möv-
irəli sürürlər.
cudluqdur şüuru müəyyən
Dialektikaya əsasən ideya (tezis) meydana gə-
edən. Hegelə görə tarixin
lir, onun məhdudluğu, sədləri var, bu səbəbdən dia-
məqsədi bəşəriyyətin azadlıq əldə etməsidir. Buna ma-
metrik əks ideyaya (antitezisə) baxmaq zəruri olur.
ne olan nədir? Ludwig Feuerbach`a görə ortodoks
Əksliklərin bu mübarizəsi və vəhdəti yeni ideyaya
dindir. Allahı insanlar öz ideallarının proyeksiyası
(sintezə) gətirib çıxarır. Hegelə görə konstitusiyalı
kimi kəşf etdilər, bu isə onları öz təbiətlərindən
monarxiya məhz dialektikanın təbii nəticəsidir. Daha
uzaqlaşdırdı, yadırğalaşdırdı. Marksa görə azadlığın
doğrusu, bu halda yunan ənənəvi mənəviyyatı-tezis,
qazanılmasında əsas maneə iqtisadi və maddi
Sokratın idraka, rasional düşüncəyə əsaslanan fərdi
G. W. F.
Hegel
Edmund Husserl
Francis Fukuyama
Marks
30
98 İyul
şərtlərdir, yoxsulluqdur. Məsələnin praktik həlli üçün
likçilərlə mühafizəkarlar arasında ziddiyyətlər əmələ
2
mübarizədə heç nə itirməyən, ancaq qazana bilən
gələcək” .
sinif lazımdır, bu, işçi sinif –proletariatdır. O, öz zən-
Digər tərəfdən indiki dövrdə proletariatla
cirindən başqa heç nə itirə bilməz. O, dünyaya qələbə
burjuaziya arasında mübarizədən ibarət hesab edilən
çala bilər, onu dəyişdirə bilər. Digərləri mülkiyyətini
sinfi mübarizə proletariatın diktaturası ilə deyil,
və ya sosial statusunu itirməkdən qorxurlar.
proletariat adından danışanların, yəni yenə də
Məhsuldar qüvvələr maşınlar, xammallar və
imtiyazlı azlığın, keçmişdə olduğu kimi elitin və on-
3
insanların bacarıqlarından ibarətdir. Bu qüvvələr
lardan sonra gələnlərin ağalığı ilə bitəcək . ”Cəmiy-
istehsal münasibətlərini, yəni insanlar arasında və
yətlərin tarixi əsasən aristiokratiyanın (yəni imtiyazlı
4
insanlarla əşyalar arasında münasibətləri əmələ gəti-
azlıqların) varisliyi tarixidir . “ Öz vəziyyətini qoru-
rir. Bu münasibətlər təməldir (bazisdir, altqurumdur,
maq uğrunda vuruşmağa hazır olmayan hər hansı bir
altyapıdır), cəmiyyətin iqtisadi quruluşudur. Bu isə
elit tam tənəzzüldədir. Ona öz yerini onda çatışmayan
öz növbəsində onun üzərində qurulanı, yəni üstquru-
cəsarətə malik digər elitaya verməkdən başqa bir şey
5
mu ( üstyapını) – cəmiyyətin siyasi və hüquqi qurum-
qalmır” .
larını, eləcə də insanların (cəmiyyət üzvlərinin) özlə-
W. W. Rostow (1916-
rini dərk etməsi yollarını və onların münasibətlərini
2003) Marksizmə alternativ
doğurur. Əslində Marksı “cəmiyyəti istehsal münasi-
və siniflər mübarizəsini qə-
bətləri və üstqurum hər ikisi formalaşdırır” deyə şərh
bul etməyən, görkəmli in-
edənlər də var.
sanlardan ibarət zümrələrin
V i l f r e d o P a r e t o
öncüllük etdiyi və beş iqti-
(1848-1925) “sinfi mübarizə
sadi artım pilləsindən ibarət
bütün tarixin köklü kəmiy-
xətti tarixi tərəqqi nəzəriyyə-
yətidir” fikrində Marksla ra-
si qurmağa çalışıb. Onun beş
zılaşır. Lakin sinfi mübarizə-
pilləsi, əslində, məlum tex-
nin ancaq iqtisadiyyatla, yə-
noloji inkişaf pillələri ilə mü-
6
ni istehsal vasitələri üzərin-
əyyən olunur .
də mülkiyyətdən doğan mü-
Nietzsche kimi filosoflar tarixi müxtəlif qüvvə-
naqişə ilə müəyyən olundu-
lər arasında arasıkəsilməyən mübarizə hesab edirlər;
ğu fikrini yanlış sayır. Elit və
bu qüvvələr öz iradələrini həqiqət kimi qəbul etdir-
kütlə arasındakı əksliyin il-
məyə çalışırlar (üstün olmaq ehtirası!). Bu belədirmi?
kin səbəbini hökumətə və hərbi gücə malik olub-
Bəlkə mübarizə deyil, sadəcə hərəkət və əks hərəkət
olmamaqda da görmək mümkündür. Paretonun
var?! Bəlkə cəmiyyət inkişaf etdikcə (mürəkkəb-
sosializm haqqında fikirləri, maraqlı öngörməsinə
ləşdikcə, bürokratikləşdikcə) hərəkətlər küllisi insti-
diqqət edək. “Orta əsrlərdə belə düşünmək olardı ki,
tutlaşmağa doğru gedir, ideyalar deyil, müəyyən qüv-
guya dini münaqişələrin yoxa çıxması ilə cəmiyyətdə
vələr qruplaşır, lobbiçilik işə düşür və güclü olan qa-
sülh olcaq. Dini münaqişələr ancaq sinfi mübarizə
zanır?!
forması idilər; onlar, ən azı bir hissəsi, yoxa çıxdı və
Tarixin hərəkətverici qüvvəsi (qüvvələri) var-
onları sosial münaqişələr əvəz etdi. Təsəvvür edin ki,
mı? Varsa nədir? Tərəqqi konsepsiyası necə olmalı-
kollektivizm bərqərar oldu, artıq “capital” yoxdur.
dır? Oxuyub-yazan intellektual azlıq çərçivəsində
Aydındır ki, bu halda əməklə bağlı münaqişə yoxdur,
çox fikirlər, modellər irəli sürülüb. Onlar hər biri mü-
amma bu, yalnız sinfi mübarizənin bir formasının
əyyən məsələlərə işıq salsa da, cürbəcür sxem və ide-
yoxa çıxması deməkdir, onu başqaları əvəz edəcək.
yalarla tarixi gediş və gerçəklik arasındakı təzadlar
Sosialist dövlətində zəhmətkeşlərin müxtəlif təbə-
göz qabağındadır.
qələri arasında, “intellektuallar” və “qeyri-
intellektuallar” arasında, müxtəlif növ siyasətçilər ara-
(davam edəcək)
sında, onlarla onlara tabe olanlar arasında, yeni-
Vilfredo Pareto
2
Raymon Aron. Etapı razvitiya sosioloqiçeskoy mısli. Moskva, Proqress, 1993; səh. 456-7.
Və ya Raymond Aron. Les etapes de la pensee sociologique. Editions Gallimard, Paris, 1967
3
Raymon Aron. səh. 457
4
Raymon Aron. səh. 458
5
Raymon Aron. səh. 459
6
W. W. Rostow. The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto.
Cambridge University Press, 1960
W. W. Rostow
Dostları ilə paylaş: |