48
YOQILG`I TURLARI, ULARNI QAYTA ISHLAH TEXNOLOGIYASI
Yoqilg`i deb ichida sodir bo`ladigan jarayonlar
tufayli energiya manbaiga
aylangan bir –yoki ko`p komponentli sistemaga aytiladi.Yoqilg`ini ishlatish
vaqtida unda sodir bo`ladigan jarayonlarning tabiatiga qarab yadroviy va kimyoviy
turlarga bo`linadi.
Yodro yoqilg`ilarida energiya og`ir elementlarning yadrolarini bo`linishi
natijasida, yengil elementlarning yadrolari o`rtasida boradigan termoyadroviy
sintez vaqtida ajraladi.
Kimyoviy yoqilg`ilarda energiya, ularda sodir bo`ladigan ekzotermik oksidlalanish
–qaytarilish reaktsiyalar natijasida ajralib chiqadi.
Kimyoviy yoqilg`ilar:
1.
Kelib chiqishiga qarab tabiiy (toshko`mir, neft, tabiiy va yo`ldosh gazlar,
torf, yonuvchi soletslar), sun`iy yoki sintetik (koks,motor yoqilg`isi, texnologik
gazlar).
2.
Agregat xolatiga qarab qattiq, suyuq, gazsimonga bo`linadi.
3.
Tarkibiga qarab unitary (bir kompanentli), ular yoqilg`i va oksidlovchi vir
fazali bo`ladi (ballistitli porox) va ko`p komponentli, ularda yoqilg`I va
oksidlovchi, texnologik gazlar).
4.
Vazifaiga qarab yoqilg`i energetic (issiqlik stansiyalarida
issiqlik va elektr
energiya ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan) va texnologik yoqilg`iga
(texnologik jarayonlarni yaratish uchun ishlatiladigan) bo`linadi.
Barcha tabiiy kimyoviy yoqilg`ilar yonuvchan massadan, mineral moddalardan va
suvdan tashkil topgan. Undagi namlik yo`qotilganidan so`ng suvsizlantirilgan
yoqilg`i olinadi. Yoqilg`ining yonuvchan qismitarkibida uglerod va vodorod
(organic massa) va oltingugurtning oksidlovchi birikmalri( organic va noorganik
sulfidlari) bo`ladi. Yoqilg`ining mineral moddalariga
yondirilganda ul hosil
qiladigan metallarning turli tuzlari (karbonatlar, silikatlar,sulfatlar va b.) kiradi.
Neft deb Yerning litosfera qatlamida keng tarqalgan qazib olinadigan suyuq
yoqilg`iga aytiladi.tarkibidagi uglevodorodlarning sinfiga qarab neft parafinli,
paraffin-neftenli, neftelli, paraffin-naften-aramotik, naften-aromatik, aromatikka
bo`linadi.
Neftning uglevodorodsiz qismiga turli kislorodli (fenollar,
naften kislotlar,
geterotsiklar), azotli (piridin va xinolin hosilalari, aminlar) va oltingugurt (tiofen,
tiospirtlar, tiofirlar) birikmalar kiradi. Tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab
neft:
49
-oltingugurti kam bo`lgan (0,5% gacha):
-oltingugurtli (0,5-2,0% gacha):
-mo`l miqdordagi oltingugurtli (2,0 %dan ko`p) turlarga bo`linadi.
Neftdagi mineral aralashmalar tarkibida turli tuzlar, qum va loyning mexanik
aralashmalari, emulgurlangan suv bo`ladi. Oz miqdorda vanadiy, nikel, titan,
germaniy va b. bo`lishi mumkin.
Detonatsiya deb dvigateldagi yoqilg`ini yonish rejimiga aytiladi. Bunda
alanga fronti oldida turgan yoqilg`i bir lag`zada alangalanadi,
natijada alangani
tarqalish tezligi 1500-2500 m/s etadi. Bu tsilindrdagi bosimning keskin ortib
ketishiga va zarbali detonatsion to`lqinni paydo bo`lshiga sabab bo`ladi.
Detonatsiya rejimida dvigatel quvvati pasayadi, yoqilg`I sarfi ortadi, detallar tez
yemiriladi. Detonatsiyaga chidamlilik o`lchovi sifatida oktan soni olingan.
Oktan soni deb izooktanni (2,2,4 –trimetilpentan) n-geptan bilan
aralashmasidagi hajmiy foizlarda olingan ulushning miqdoriga teng shartli o`lchov
birligiga aytiladi. Bunda izooktanning oktan soni 100 ga, n-geptanniki 0 ga teng.
Neftni
birlamchi qayta ishlash, uni uglevodorodlar aralashmasidan iborat
bo`lgan alohida fraktsiyalarga ajratishdan iborat (distillyatar).
Neftni ikkilamchi qayta ishlash vaqtida neft maxsulotlari tarkibidagi
uglevodorodlarda destruktiv o`zgarishlar sodir bo`ladi, natijada ularning tabiati
o`zgaradi, ya`ni kimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi.
Neftni ikkilamchi qayta ishlash usullariga kreking (oson qaynovchi
fraksiyalarni unumini oshirish jarayonlar), reforming (xom ashyoni uglevodorodli
tarkibini o`zgartirish jarayonlar), alkillash (individual uglevodorodlar sintez qilish),
gidrotozalash (neft maxsulotlaridan aralashmalarni yo`qotish) usullarini misol qilib
ko`rsatish mumkin.
Yer ostidan qizib olingan xom neft tarkibi yo`ldosh gazlar (50-100 m
3
/t), suv
(200-300 kg/t), suvda erigan mineral tuzlar (10-15 kg/t) bo`ladi, ular neftni tashish,
saqlash, qayta ishlash vaqtida salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Shuning uchun neftni qayta
ishlashga tayyorlash jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat:
Yo`ldosh gazlarni yo`qotish yoki neft stabillashtirish;
- Neftni tuzsizlantirish;
- neftni suvsizlantirish,
50
Neftni birlamchi, ya`ni to`g`ridan to`g`ri hadash tarkibidagi uglevodorodlar
aralashmasini ajratishga asoslangan bo`lib, rektifikatsiya usulida qaynash
xaroratlari farq qiladigan alohida distilyatlarga ajratish usuliga asoslangan. Qazib
olingan neftning hammasi rektifikarsiya qilinadi. To`g`ridan to`g`ri haydash
natijasida olingan mahsulotlarning tarkibi va unumi
jaryon turiga va neftning
tarkibiga bog`liq bo`ladi. Jadvalda neftni rektifikatsiya qilish natijasida olingan
ditillyatlarning jarayonning yoqilg`i-moy variantiga qarab chiqqan unumi
keltirilgan.
14-jadval
Dostları ilə paylaş: