Кўллари ва сув омборлари

1.1. Kimyo sanoati tarmoq tarkibi.
Mamlakatimiz sanoatida tarmoqlar turli darajadagi mavqeni egallaydi. Sanoat tarmoqlari orasida qishloq xo'jaligi xom ashyosini qayta ishlovchi va agrosanoat majmuiga xizmat ko' rsatuvchi tarmoqlar an'anaviy ravishda yetakchi o'rinda turadi. Bular kimyo sanoati, paxta tozalash, shoyi to'qish, konserva, yog'- moy va boshqa sanoat tarmoqlaridir. Kimyo va neft kimyosi, mashinasozlik, elektronika, energetika, qora va rangli metallurgiya, yengil va qurilish materiallari sanoati keyingi yillarda jadal sur'atlarda rivojlanayapti.
Kimyo sanoatiga ixtisoslashgan korxonalar energetik, oltin qazib olish, kimyo sanoati uchun mineral o'g'itlar, organik va noorganik moddalar, sun'iy tolalar, polimer materiallar, kimyo reagentlari, o'simliklarni himoya qiluvchi kimyoviy vositalar ishlab chiqaradi.
Kimyo sanoati — og‘ir sanoat tarmoqlaridan biri, xilma-xil kimyoviy mahsulotlar turlari: kon-kimyo xom ashyosi, asosiy kimyo mahsulotlari (ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral o'g‘itlar, soda, xlor va xlorli mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va boshqalar), plastmassa va sintetik smolalar, shu jumladan, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, kimyoviy tola va iplar, plastmassa va shisha- plastiklardan materiallar va buyumlar, lok-bo'yoq materiallari, sintetik bo'yoqlar, kimyoviy reaktivlar, fotokimyo mahsulotlari, maishiy kimyo tovarlari va boshqalarni ishlab chiqaradi.
Kimyo sanoati tarmoq tarkibiga quidagi bir qancha tarmoqlar kiradi. Bular:

• kon-kimyo xom ashyosi( fosforitlar, tabiiy tuz, soda, agrokimyo xom ashyosi, sulfat, kaliy, osh tuzi konlari);

  
  

• asosiy kimyo mahsulotlari (ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral o'g‘itlar, soda, xlor va xlorli mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va b);

  
  

• plastmassa va sintetik smolalar, shisha-plastiklardan materiallar va buyumlar yasash;

  
  

• O'simliklarni kimyoviy himoyalash vositalari(defoliant, desikat, gerbitsid, insektitsid, fo'ngitsidlar) ;

  
  

• Oltingugurt kislotasi;

  
  

• Kimyoviy tola va iplar( atsetat iplar, kaprolaktam , akril tolalari, sellyuloza atsetati );

  
  

• lok-bo'yoq materiallari, sintetik bo'yoqlar;

  
  

• kimyoviy reaktivlar;

  
  

• fotokimyo mahsulotlari;

  
  

• maishiy kimyo tovarlari va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari;

  
  

Kimyo sanoatining tarmoqlari ichida asosiy kimyo mahsulotlari tarmog'i asosiy ulushga ega. Respublikada qishloq xo'jaligi uchun zarur bo'lgan ammofos, ammiak selitrasi, ammoniy sulfat, superfosfat, karbamid, suyultirilgan ammiak, shuningdek, samarador murakkab azotli va fosforli o'g‘itlarni ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan. "Elektrkimyosanoat" AJ (Chirchiq), Farg‘ona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasi asosiy turdagi azotli o'g‘itlar, "Qo'qon superfosfat zavodi" AJ, Samarqand kimyo zavodi, Olmaliq "Ammofos" AJda ammofos, oddiy va zamonaviylashgan superfosfat, qumoq ammfos kabi fosforli o'g‘itlar ishlab chiqariladi⁹.

Sulfat kislotasi kimyo sanoati tarmoqlari uchun muhim xom ashyodir. Respublikada sulfat kislota ishlab chiqaradigan yirik quvvatlar Olmaliq "Ammofos" AJ, Samarqand kimyo zavodi, Navoiy kon-metallurgiya konbinati, Olmaliq konmetallurgiya konbinatida barpo etilgan¹⁰. O'zbekistonda kimyo sanoati mahsulotlarini ishlab chiqaradigan korxonalar soni yildan yilga oshib bormoqda. Kimyo sanoati tarmog'ida ishlab chiqaradigan korxonalar haqida keying jadvalda ko'rishimiz mumkin.


Manba: Foydalanilgan adabiyotlar asosida muallif tomonidan tuzilgan.
* Izoh: malumot berilmagan.
O'zbekiston bugungi kunda kimyo mahsulotlari ishlab chiqash quvvati yuksak bo'lgan ko'pgina korkona va zavodlar barpo etilgan. O'zbekistonda birinchi kon Sho'rsuv oltingugurt koni hisoblanadi. Keying yillarda birin keyin kimyo sanoati korxonalari barpo bo'la boshladi. Bu korxonalarni 1.4-jadvalda ko'rishibiz mumlin. Mineral o'gitlar ishlab chiqarish 2011-yil 1,2 mln tonna tashkil etgan bo'lsa(1.7-jadval), mineral o'gitlar orasida birgina azot ishlab chiqarish sanoat quvvati 2,8 mln tonnani tashkil etadi. Kimyoviy tola va iplar ishlab chiqarish 2011-yilda 16,2 ming tonnani tashkil etgan bo'lsa, bu sanoat tarmog'ini quvvati 180 ming tonnani tashkil etadi. Bu kimyo tavarlarini hajmini oshirishga qaratilgan bir qancha chora tadbirlar olib borilmoqda. Bu borada Prezidentimiz I.A. Karimovning 2007 yil 12 noyabrda qabul qilingan «Ichki tarmoq va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini yanada kuchaytirish chora- tadbirlari to'g'risida»gi farmoni ijrosini ta'minlash doirasida hamda 2010 yil 23 martda imzolangan «2010 yilda sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish Dasturi to'g'risida»gi qarorlarini misol keltirsak mubolag'a bo'lmaydi.
Mineral o'g'itlar ishlab chiqarish bo'yicha yana bir ulkan quvvatlardan «Navoiyazot» OAJ bo'lib, u o'z faoliyatini 1964 yilda mineral o'g'itlar ishlab chiqaruvchi zavod sifatida boshlagan.
Hozirgi vaqtda «Navoiyazot» ochiq aksiyadorlik jamiyati sanoatning turli sohalarida ishlatiladigan 60 dan ortiq tovar mahsulotlarini chiqaradigan O'zbekiston kimyo sohasining eng yirik korxonasi hisoblanadi. «Navoiyazot» OAJ mahsulotlariga talab nafaqat O'zbekistonda, balki yaqin va uzoq xorijda ham mavjuddir.
Rivojlangan infratuzilma va yuqori malakali mutaxassislarning mavjudligi, korxonaga o'tgan asrning 90-yillari og'ir damlariga qaramay sohadagi yetakchililik o'rnini saqlab qolishga va kelgusida rivojlanishiga yordam berdi. «Navoiyazot» OAJ bugungi kunda ko'plab muhim ishlab chiqarish vazifalarini bajara oladigan o'nlab sexlardan iborat bo'lgan yagona sanoat mexanizmi hisoblanadi. Bu korxonani ishlab chiqarish tarmoqlarini 1.5-jadvalda ko'rish mumkin.
Korxonada mahsulot sifatini yaxshilash, atrof-muhit muhofazasi, asosiy ishlab chiqarishlarni qayta qurish, innovatsiyalarni tadbiq qilish, korxona xodimlarini ijtimoiy himoya qilish, kadrlarni tayyorlash sohasida aniq maqsadga yo'naltirilgan siyosat o'tkazilmoqda. Bunday siyosat ishonchli kelajak garovi deb hisoblasak xato bo'lmaydi. Korxona tomonidan taklif etilayotgan mahsulotlar assortimenti doimo kengayib bormoqda. Bugunki kunda bu ayollar va bolalar uchun mo'ljallangan yuqori sifatli gigiyenik mahsulotlardir. Ayni paytda «Navoiy Hunan Pulp» mahsulotlari assortimenti quyidagi savdo markalari bilan taqdim etilmoqda: «Pannolino»tagliklari, «Dream Soft» gigienik matolari ¹¹.
O'zbekistonda soda sanoatining Markaziy Osiyo mamlakatlarida yagona bo'lgan korxonasi Qo'ng‘irot soda zavodi qurilishi 1995 yildan boshlandi (yillik loyiha quvvati 210 ming t soda) va 2004 yilda ishga tushirildi. Mamlakatimiz Prezidenti Vazirlar Mahkamasining 2009 yil yakunlariga bag'ishlangan majlisida Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida mamlakatimizda mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, ularning eksport salohiyatini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etayotganini alohida ta'kidladi. O'tgan yili mazkur korxonada ishlab chiqarilayotgan kalsiylashtirilgan sodaning eksport hajmi rejaga nisbatan qariyb 5 barobarga o'sdi. Joriy yilda bu boradagi reja 30 ming tonnani tashkil etadi va mahsulotlar asosan MDH mamlakatlariga yetkazilib beriladi.
Ichki bozorda Qo'ng‘irot soda zavodining asosiy iste'molchilari «Kvars», «Asl oyna», «Urganchyog'», Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Navoiy kon- metallurgiya kombinati. Korxona bugun respublikamizning kalsiylashtirilgan sodaga bo'lgan ehtiyojini to'liq qoplab qolmay, xorijga ham mahsulot chiqarayapmiz.
O'tgan 2009 yilda jami 76 ming tonnadan ko'proq kalsiylashtirilgan soda ishlab chiqarilib, o'sish sur'ati 108,1 foizni tashkil etdi. Joriy yilda esa jamoamiz 90 ming tonna mahsulot ishlab chiqarish uchun mehnat qilyapti.
Prezidentimizning Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo'llab- quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta'minlash va eksport salohiyatini oshirish dasturi to'g'risidagi Farmoni ijrosini ta'minlash maqsadida korxonada mahsulot tannarxini kamaytirishga e'tibor qaratilmoqda. Unga ko'ra, 2009 yilda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini o'rtacha 5,1 milliard so'mga kamaytirish kutilgan edi. Amalda esa bu ko'rsatkich 6,5 milliard so'mni tashkil etdi.
Bugungi kunda zavod mahsulotlariga xorijda talab oshib bormoqda. Natijada 2009 yilda 31.2 ming tonna, ya'ni 5,54 million AQSh dollari miqdorida kalsiylashtirilgan soda xorijga eksport qilindi. Ma'lumki, 2009 yilning 20-26 oktyabr kunlarida Toshkent shahrida o'tkazilgan Xalqaro sanoat yarmarkasi va kooperatsiya birjasi doirasida ichki iste'molchilar bilan 23,1 milliard so'mlik, eksport bo'yicha esa qiymati 2,6 million AQSh dollarga teng shartnomalar tuzildigan edi¹².
O'simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari (defoliant, desikat, gerbitsid, insektitsid, fo'ngitsidlar) Farg‘ona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasida (1965 y.dan, magniy xlorat defolianti), Navoiy "Elektrokimyo zavodi" AJ (1960 yildan, gerbitsidlar: nitran, kotoraya, bronotak, insektitsidlar: fozalon, treflan va b.) ishlab chiqariladi. Respublika qishloq xo'jaligida o'simliklarni kasallik va zararkundalardan kimyoviy himoya qilishda ko'llaniladigan oltingugurt kukuni Sho'rsuv kon-kimyo korxonasida hamda Muborak va Sho'rtan gaz komplekslarida ishlab chiqariladi.
Kimyoviy tolalar va iplar xilma-xil xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi. Chirchiq "Elektrkimyosanoat" AJda kaprolaktam (1980 yildan, yillik quvvati 70 ming t), Farg‘ona kimyoviy tolalar zavodi (1959)da atsetat iplar, "Navoiyazot" AJda akril tolalari (1974 yildan; yillik quvvati 23 ming t dan ko'proq), Farg‘ona "Azot" ishlab chiqarish birlashmasida sellyuloza atsetati (yillik quvvati 42 ming t) ishlab chiqariladi. Farg‘ona furan birikmalari zavodi (1946)da sellyuloza mustaqilligini ta’minlash bo'yicha paxta lintidan sellyuloza ishkab chiqarishga ixtisoslashgan quvvatlar barpo etilgan. Farg‘ona kimyoviy tolalar zavoidida kaprolaktamni qayta ishlab, kapron va iplar tayyorlashga imkon beradigan quvvatlar bor¹³.
O'zbekistonda kimyo sanoati yuksak sur'atlarda rivojlanmoqda. Mamlakatimizda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, bu boradagi ilmiy tadqiqotlar ko'lamini kengaytirishga alohida e'tibor qaratilayotir. Buning natijasida foydali qazilma maydonlari soni va turi tobora ko'payib bormoqda.
O'zbekistonda sanoat ahamiyatiga ega mineral xomashyo bazasini rivojlantirish, rudali hududlarni tadqiq qilish, zaxiralarni aniqlash va geologiya- qidiruv ishlariga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ustuvor vazifalardan etib belgilangan. Bu, o'z navbatida, soha ilm-fani va olimlari zimmasidagi mas'uliyatni yanada oshiradi. Shu bois mazkur mintaqaviy konferensiya dunyoning ko'plab mamlakatlaridan kelgan olim va mutaxassislar, ekspertlarning bu boradagi izlanishlari, kashfiyotlari va xulosalarini o'rganishda muhim ahamiyatga ega.
Kimyo sanoati ogir sanoatning asosiy tarmog'i bo'lib, O'zbekistin iqtsodiyotida va xalk xo'jaligida ahamiyati kattadir.
Xom ashyoning ko'pligi yetakchi kimyo sanoati korxonalarini - Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasi, Chirchiq elektrokimyo ishlab chiqarish birlashmasi, Navoiy “Azot” ishlab chiqarish birlashmasi, Farg'ona sun'iy tola zavodi, Namangan kimyo zavodi, Toshkent lak-buyoq materiallari va plastmassalarni ishlab chiqaradigan va qator boshqa kimyo korxonalarini vujudga keltirish imkonini yaratdi. Hozirda kimyo sanoati rivojlangan hududlar — Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona, Qo'qon, Navoiy kabi yirik kimyo sanoati markazlari ishlab turibdi¹⁴.
Ayni paytda tarmoq korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash borasidagi ishlar davom etmoqda. Jumladan, hozirgi kunda “Ammofos-Maksam” ochiq aksiyadorlik jamiyatida oltingugurt kislotasi sexini rekonstruksiya qilish, “Navoiyazot”da atsetilen asosida polivinilxlorid, xlor va kaustik soda ishlab chiqarish loyihalari kompleks ravishda amalga oshirilmoqda.

O'tgan vaqt mobaynida kimyo sanoati rivoji yo'lida amalga oshirilgan keng ko'lamli ishlar natijasida, joriy yilning o'tgan to'qqiz oyida tizim korxonalari tomonidan 843,5 ming tonna mineral, azotli va fosforli o'g'itlar ishlab chiqarildi. Bu 2009 yilning shu davriga nisbatan ancha ko'p demakdir.¹⁵ Shu asnoda O'zbekistonda sanoat tarmoqlarida 5yil mobaynidagi tarkibiy o'zgarishlarni keying jadvalda ko'rishimiz mumkin.