L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
40
41 Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan Sasani Ģahlarının təcavüzünə məruz qaldı. Azərbaycanın cənubu - Adurbadaqan III əsrin ortalarında Sasani dövlətinə qatıldı və caniĢinlər- mərzbanlar tərəfindən idarə edilməyə baĢlandı [72]. Albaniya da III əsrin 60-cı illərində Sasani imperiyasına tabe edildi. Lakin burada yerli hökmdarların hakimiyyəti 510-cu ilədək qalmaqda idi. Albaniya hökmdarları Sasani Ģahlarından asılı olsalar da, daxili iĢlərində sərbəst idilər [73]. Sasani dövləti Azərbaycanın Ģimalında mövqelərini möhkəmlətmək, özünə etnik dayaq yaratmaq məqsədi ilə buraya, xüsusən də AbĢerondan Dərbəndə kimi Xəzərsahili bölgəyə çoxlu irandilli tayfalar köçürdü. Bu tayfaların qalıqları olan tatlar indi həmin yerlərdə yaĢamaqdadırlar. Yeni eranın ilk əsrlərində ġimali Qafqazdan Azərbaycana və Ġranın içərilərinə köçəri tayfaların yürüĢləri geniĢ miqyas aldı. I—II əsriərdə alanlar, sonrakı yüzilliklərdə isə davamlı surətdə müxtəlif türk tayfaları: hunlar, barsillər, bulqarlar, sabirlər, xəzərlər və b.
42 axınlar etdilər. Sasani Ģahlarının əmrilə imperiyanın Ģimal hüdudlarını qorumaq üçün bir neçə müdafiə xətti - BeĢbarmaq, ġirvan (Gilgilçay boyunca) və öz möhtəĢəmliyi ilə seçilən Dərbənd sədrləri inĢa edildi, Çıraqqala, Dərbənd qalaları ucaldıldı [74]. Azərbaycan əhalisinin qüvvəsi ilə yaradılan bu müdafiə tikililəri silsiləsi o dövrün əzəmətli memarlıq abidələri kimi sonrakı nəsilləri heyran qoysa da, çoxsaylı türk axınlarının qarĢısını ala bilmədi. Erkən orta yüzilliklərin baĢlanğıcında türk tayfalarının kütləvi surətdə Azərbaycan ərazisində məskunlaĢması davam etdi. Həm türk axınları, həm də Azərbaycanın Ģimalının və cənubunun 4 əsrə qədər Sasani imperiyası tərkibində qalması, hətta bir kustakın tərkibində inzibati vahidə çevrilməsi ölkəmizdə yaĢayan tayfaların yaxınlaĢmasına, çeĢidli əlaqələrin geniĢlənməsinə və möhkəmlənməsinə imkan verdi. Əzəldən ölkəmizdə yaĢayan və yeni gələn türk tayfalarının qaynayıb-qarıĢması nəticəsində Azərbaycan türk dilinin yaranması sürətləndi, Azərbaycan xalqının formalaĢmasında mühüm irəliləyiĢ baĢ verdi. Sasani dövründə çəltikçilik, ipəkçilik və pambıqçılıq kimi yeni təsərrüfat sahə- ləri əhalinin iqtisadi həyatında mühüm rol oynamağa baĢladı. Suvarma Ģəbəkələri geniĢləndi, yeni kanallar, arxlar çəkildi. Sənətkarlıq sahələri xeyli inkiĢaf etdi. Neft, duz hasilatı, mis, dəmir emalı, qızıl, gümüĢ alınması artdı.
43 Mədəniyyət səhnəsində də mühüm irəliləyiĢ oldu. V əsrin əvvəlində alban əlif- bası yaradıldı. Xristian dininə aid kitablar alban dilinə tərcümə edildi [75]. Vilayətlərdə məktəblər açıldı. VII əsrdə tarixçi Moisey Kalankatuklu "Albaniya tarixi" əsərini, Ģair Dəvdək öz ölməz elegiyasını yazdı. Erkən orta əsrlərin baĢlanğıcında albanlar qədimdən iĢlətdikləri Ay təqviminin yerinə GünəĢ təqvimindən istifadəyə keçdilər. Bu dövrdə Azərbaycanda xristianlıq dini yayılmağa baĢladı. Lakin ölkəmizin cənubunda atəĢpərəstliyə, Ģimalında bütpərəstliyə sitayiĢ çox güclü olaraq qaldı. Türk axınlarının çoxalması ilə Göy allahı - Tanrıya sitayiĢ də əhəmiyyətli yer tutmaqda idi. Sasani imperiyasının əsarətində olan xalqların azadlıq mübarizəsi, Bizansla, Türk xaqanlığı ilə uzun sürən müharibələr, daxili çəkiĢmələr bu dövləti zəiflətdi. 628-ci ildə xəzərlərin yürüĢü Albaniyada Sasani ağalığına son qoydu. Albaniya mərzbanı Ġrana qaçdı. Belə əlveriĢli vəziyyətdən Girdiman vilayətində hökmranlıq edən Mehranilər sülaləsi istifadə etdi və öz hakimiyyətini bütün Albaniyaya yaymağa baĢladı. Bu sülalənin ən görkəmli nümayəndəsi CavanĢir VII əsrin 30-cu illərində ərəblərin hücumlarını dəf etmək üçün Sasani Ģahına yardım etdi, ərəblərə qarĢı döyüĢlərdə qəhrəmanlıqlar göstərdi [76]. CavanĢir Ġran ordusu ilə birlikdə ərəblərə qarĢı 7 ildən artıq igidliklə vuruĢdu və paytaxt Mədain ərəblər tərəfindən mühasirəyə alındıqdan sonra Albaniyaya döndü. O, öncə qarətçilik məqsədilə ölkəmizə soxulmuĢ Ġran feodallarını qovdu, ərəblərə qarĢı mübarizəni davam etdirdi. Nəhavənd döyüĢündən sonra ərəb ordusu Azərbaycana daxil oldu. Yerli əhali inadla müqavimət göstərsə də, döyüĢlərdə ərəblər qalib gəl- dilər. 643-cü ildə Ərdəbildə Azərbaycan mərzbanı ərəb sərkərdəsi ilə sülh bağlayaraq tabe oldu, xərac verməyi öhdəsinə götürdü. Daha sonra ərəb ordusu Muğana, ġirvana hücum etdi, Dərbəndə çatdı. Dərbənd hakimi ġəhriyar xilafətin hakimiyyətini qəbul etdi. Əvəzində xəlifə əlində silah tutub keçidin müdafiəsində duran dərbəndliləri vergi ödəməkdən azad etdi [77]. Vəziyyətin son dərəcə ağır olmasını nəzərə alan CavanĢir Bizansla ittifaqa girdi. Bizans imperatorunun yardımı ilə Gürcüstan sərhədindən Hun qapısı (Dərbənd)
44 və Araz çayına kimi bütün Albaniyanın hökmdarı oldu. Xəzərlərin hücumlarının qarĢısını almaq üçün xaqanın qızı ilə evləndi. VII əsrin 60-cı illərində xilafətdə hakimiyyəti zorla ələ keçirən Müaviyənin iĢğalçılıq cəhdlərinin gücləndiyi bir Ģəraitdə CavanĢir öz siyasi xəttini dəyiĢməli oldu. O, ərəblərin ölkəmizə yeni yürüĢlərini önləmək məqsədilə iki dəfə xilafətin paytaxtına səfər etdi və xilafətə tabe olmaq əvəzində Albaniyanın daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı, xəracın miqdarının üçdə bir qədər azaldılmasına nail oldu [78]. CavanĢir hakimiyyətdə olduğu yarım əsr ərzində yenilməz və cəsur sərkərdə, müdrik və çevik diplomat, bacarıqlı və tədbirli dövlət baĢçısı kimi Ģöhrət qazanmıĢdı. O, zəmanəsinin 4 ən böyük dövləti ilə də normal əlaqələr yaratmağı, vətənimizi yadelli basqınlarından qorumağı bacarmıĢdı. O, yurdumuzu abadlaĢdırmaq üçün gecə-gündüz çalıĢmıĢ, paytaxt Bərdəni çiçəklənən Ģəhərə çevirmiĢdi. Alimləri, Ģairləri, memarları, mahir sənətkarları öz sarayına toplayaraq himayəsinə götürmüĢdü. Ona görə də, CavanĢirin bizanspərəst feodalların sui-qəsdi nəticəsində öldürülməsi ölkədə ümumxalq kədərinə çevrilmiĢdi. CavanĢirin öldürülməsindən sonra Azərbaycanın Ģimal hissəsi - Aran uğrunda Ərəb-Bizans-Xəzər rəqabəti qızıĢdı. Ərəb xilafəti rəqiblərini sıxıĢdıraraq Aranda möhkəmləndi, Mehranilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. Bütün Azərbaycanı xəlifənin təyin etdiyi əmir idarə etməyə baĢladı. Lakin ərəblər Azərbaycanda qəti möhkəmlənmək üçün 150 ilə qədər Xəzər xaqanlığı ilə qanlı müharibələr aparmalı oldular [79]. Xilafət çox böyük iqtisadi və hərbi-strateji əhəmiyyətə malik Azərbaycanda öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Ġslam dinindən kəsərli vasitə kimi istifadə etdi. Yeni din düzənlik bölgələrdə, iri Ģəhərlərdə nisbətən sürətlə yayılırdı. Dağlıq bölgələrdə, xüsusən xristianlığın sabitləĢdiyi Albaniyada (ərəb ağalığı dövründə bütün ġimali Azərbaycan - Aran (Arran), Qarabağın dağlıq hissəsi isə Albaniya (Aqvan) adlanırdı) isə Ġslamın yayılmasına ciddi cəhd göstərilmirdi. Xristianlığın, xilafətin düĢmən münasibət bəslədiyi Bizansda hakim olan diofizi məzhəbindən fərqli, monofizi məzhəbinə qulluq etməsini qabardan erməni kilsəsi 705-ci ildə alban kilsəsini özünə tabe etməyə nail oldu. Nəticədə Albaniyanın xristian əhalisinin bir qismi müsəlmanlığı qəbul etdi, bir qismi isə erməni kilsəsinin təsiri ilə mədəni-ideoloji baxımdan assimilyasiyaya məruz qaldı - qriqorianlaĢdı [80]. Xilafət Azərbaycanda özünə etnik dayaq yaratmaq üçün Ərəbistan, Suriya və Ġraqdan on minlərlə ailəni buraya köçürdü. Köçürülənlər sonrakı yüzilliklərdə yerli əhali ilə qaynayıb-qarıĢsa da, müasir Azərbaycan ərazisində çoxsaylı ərəb adlı toponimlərin olması, bunun izlərini özündə saxlamaqdadır. Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti, ərəb məmurlarının özbaĢınalığı və qəddar- lığı, yerli feodalların mülklərinin və imtiyazlarının məhdudlaĢdırılması, zorakı ərəb- ləĢdirmə siyasəti əhalinin maddi vəziyyətini ağırlaĢdırır, milli heysiyyatını alçaldırdı. Bunlar da, öz növbəsində, ərəb ağalığına qarĢı ümumxalq nifrətini coĢdururdu. Azərbaycanda Xilafət əleyhinə ilk böyük üsyan VIII əsrin ortalarında baĢ verdi [81].
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|