L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 Bunu fürsət sayan Osmanlı imperiyası yenidən müharibəyə baĢladı, Azərbaycanın çox hissəsini, o cümlədən Naxçıvan, Ġrəvan, Qarabağ, ġirvan, Təbriz, Marağa bölgələrini iĢğal etdi [95]. Azərbaycanda Osmanlı inzibati idarəçiliyi tətbiq edildi, əhali üzərinə qoyulan vergilər artırıldı, zorla sünniliyin yayılmasına baĢlandı. Buna cavab olaraq, Osmanlı ağalığına qarĢı XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlində xalq mübarizəyə qalxdı. Tarixə Cəlalilər hərəkatı kimi daxil olmuĢ bu xalq-azadlıq mübarizəsinin ən görkəmli qəhrəmanı Koroğlu idi. O, sadə insanların xilaskarı, özbaĢınalıqlar edən, qəddarlıqları ilə nifrət doğuran paĢaların, xanların qənimi kimi sevilir, xalq intiqamçısı kimi haqqında nəğmələr qoĢulur, dastanlar yaradılırdı. I ġah Abbas ciddi islahatlar keçirərək mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətdi, odlu silahla təchiz edilmiĢ çoxsaylı nizamlı ordu yaratdı. Səfəvi dövlətinin itirilmiĢ torpaqlarını geri aldı. 1639-cu ildə bağlanmıĢ sülh müqaviləsi Səfəvi - Osmanlı müharibələrinə son qoydu [96]. Torpaqlarımızda əmin-amanlıq bərpa edildi. Azərbaycanın Rusiya və digər Avropa ölkələri ilə, həmçinin Hindistanla iqtisadi- ticarət əlaqələri geniĢləndi. XVII
əsrin son onilliklərində ġərqlə Qərb arasında ticarət əlaqələrinin istiqamətinin dəyiĢib okeanlara yönəlməsi, Böyük Ġpək yolunun əhəmiyyətini tədricən itirməsi Səfəvi dövlətinin gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxardı. Dövlətin xarici ticarətində mühüm rol oynayan erməni və hind tacirlərinin qəsdən qızıl, gümüĢ sikkələri gizlədərək dövriyyədən çıxarmaları maliyyə vəziyyətini daha da ağırlaĢdırdı. XVIII əsrin baĢlanğıcında vergilərin artırılması, bəylərbəyilərin və saray məmurlarının
52 özbaĢınalığının və rüĢvətxorluğunun geniĢ miqyas alması, Ģiə ruhanilərin dövlət iĢlərinə müdaxiləsinin güclənməsi və sünniliyin təqibi ümummilli sosial-iqtisadi böhrana səbəb oldu. ġirvanda, Dağıstanda, Səfəvi dövlətinin Ģərq əyalətlərində etiraz çıxıĢları gücləndi [97]. Əfqanların Ġsfahanı tutması, I Pyotrun yürüĢü nəticəsində Qafqazın Xəzərsahili bölgələrinin itirilməsi Səfəvi dövlətinin tənəzzülünü dərinləĢdirdi. Osmanlı dövləti də vəziyyətdən yararlanaraq Cənubi Qafqazın böyük hissəsini ələ keçirdi. Yurdumuzun talan edilməsi, ağır vergilər qoyulması və onların qəddarlıqla toplanması etiraz çıxıĢlarını gücləndirdi. Görkəmli sərkərdə və bacarıqlı siyasətçi olan Nadir xan ƏfĢar qısa müddət ərzində dağınıq qüvvələri bir araya toplayaraq güclü ordu yaratdı, əfqanları, rusları, osmanlıları Səfəvi dövləti hüdudlarından qovub çıxardı. 1736-cı ildə özü Ģah taxtına çıxdı, Mərkəzi Asiyaya, Hindistana uğurlu yürüĢlər etdi. Nadir Ģah güclü mərkəzləĢdirilmiĢ dövlət yaratmağa, Ģiə və sünni məzhəbləri arasında qarĢıdurmaya son verməyə çalıĢırdı [98]. Lakin onun 1747-ci ildə sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi ilə yaratdığı böyük imperiya dağıldı, Azərbaycanda müstəqil və yarımüstəqil feodal dövlətləri (xanlıq, sultanlıq, məliklik) meydana gəldi. Azərbaycanın cənubunda yaradılan xanlıqlar içərisində Urmiya xanlığı daha güclü idi. Bu xanlığın əsasını qoymuĢ Fətəli xan ƏfĢar Təbrizi tutdu və XVIII əsrin 50-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın çox hissəsini öz hakimiyyəti altında birləĢdirdi. ġimali Azərbaycan torpaqlarının birləĢdirilməsi uğrunda isə ġəki, Quba və Qara-bağ xanları mübarizə aparırdılar. XVIII əsrin 60-80-ci illərində Qubalı Fətəli xan daha böyük uğur qazanmıĢ, Azərbaycanın Ģimal-Ģərq bölgələrini vahid dövlətdə birləĢdirmiĢdi [99].
53 Lakin ġimali Qafqazda öz mövqeyini addım-addım möhkəmləndirən Rusiya- nın və Ġranda hakimiyyəti ələ keçirən Qacarlar sülaləsindən olan hökmdarlarının açıq müdaxilələri Azərbaycanda hadisələrin inkiĢafının təbii axarını pozdu. Ġran Cənubi Azərbaycanı, Rusiya ġimali Azərbaycanı iĢğal etməyə giriĢdi. Azərbaycan xalqı öz azadlığını qorumaq üçün çox böyük əzmlə mübarizə aparırdı. Gəncəli Cavad xanın düĢmənin üstün qüvvələrinə qarĢı son nəfəsinədək igidliklə döyüĢməsi, Zaqatalada və Bakıda Qafqazdakı rus ordusuna baĢçılıq edən generalların öldürülməsi xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsinin Ģanlı səhifələridir. XVI-XVIII əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti daha da inkiĢaf etdi. Səfəvi dövründə ədəbiyyat və incəsənət üzrə görkəmli xadimlər yaĢayıb-yaradırdılar. Öz ana dilində gözəl əsərlər yaradan Ģairlərimiz Xətai, Həbibi, Füzuli və baĢqaları xalqımıza baĢucalığı gətirmiĢlər. Onların arasında böyük mütəfəkkir Ģair Füzuli xüsusilə fərqlənmiĢ, öz lirikası ilə dünya ədəbiyyatının korifeyləri sırasına yüksəlmiĢdir. Dövrününböyük miniatür ustası Kəmaləddin Behzad Təbrizdə təkrarsız əsərlər yaratmıĢdır.
I ġah Ġsmayıl onun yaradıcılığına çox yüksək qiymət vermiĢ, onu zəmanənin nadiri, rəssamların ustadı adlandırmıĢdı. XVI əsr Təbriz rəssamlıq məktəbinin banisi Sultan Məhəmməd hazırda dünyanın məĢhur muzeylərini bəzəyən
54 gözəl miniatür rəsmlər yaratmaqla özünə əbədi Ģöhrət qazanmıĢdır [100]. XVII-XVIII əsrlərdə Təbriz, ġamaxı, Gəncə və digər Ģəhərlərimiz böyük sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri olmaqla yanaĢı, elm və mədəniyyətin inkiĢafında da mühüm rol oynayırdılar. Vaqif və Vidadinin ədəbi yaradıcılığı bu dövrdə Azərbaycan poeziyasını yeni zirvələrə ucaltdı. ġəkidə Xan sarayı, ġuĢa qalası, Ġrəvanda Göy məscid və Sərdar sarayı möhtəĢəm memarlıq nümunələri idilər.
1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi bağlanması nəticəsində vətənimiz və xalqımız qəti Ģəkildə iki hissəyə parçalandı. Araz çayından cənubdakı torpaqlar Ġranmın hakimiyyəti altında qaldı, Ģimal torpaqlarımız isə Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi. Çarizm komendant idarə üsulu tətbiq etdi. Rus hərbiçilərinin həyata keçirdiyi bu idarəçilik milli və dini hissləri təhqir etməsi, özbaĢınalıqları və rüĢvətxorluğu, vergi və rüsumları artırması ilə bütün xalqın nifrətini qazandı. ġimali Azərbaycan torpaqlarına Ġrandan və Osmanlı dövlətindən ermənilərin köçürülməsi xüsusən Qarabağ, Ġrəvan və Naxçıvan bölgələrində demoqrafik vəziyyəti dəyiĢdi, [101] yerli azərbaycanlı əhalinin güzəranına mənfi təsir göstərdi. Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|