L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

62 

 

 

---

 

 

63 

TAXILÇILIQ 

 

Azərbaycan  əlveriĢli  təbii-coğrafi  Ģəraitə  malik  bir  ölkədir.  Bu  münasib 

Ģərait  çox  qədim  zamanlardan  müxtəlif  təsərrüfat  sahələrinin  yaranması  və 

inkiĢafına  xüsusi  təsir  göstərmiĢ  və  əsaslı  zəmin  yaratmıĢdır.  Hələ  ibtidai  icma 

quruluĢunda,  məhsuldar  qüvvələrin  aĢağı  səviyyədə  olması  dövründə  insanlar 

təbiət  qüvvələrindən  daha  çox  asılı  olmuĢlar.  Buna  görədir  ki,  yerli  əhali  öz 

təsərrüfat  sahələrini  coğrafi  Ģəraitin,  yaĢayıĢ  vasitələrinin  daha  münasib  olduğu 

ərazidə  inkiĢaf  etdirməyə  məcbur  olmuĢlar.  ƏlveriĢli  coğrafi  mühitdə  istehsalın 

inkiĢafı sürətlənir, təsərrüfatın geniĢlənməsi üçün daha çox imkanlar yaranır. 

Heç  Ģübhəsiz,  Neolit-Yeni  DaĢ  dövrünün  ən  mühüm  yeniliklərindən  biri 

əkinçiliyin  əsas  təsərrüfat  sahəsinə  çevrilməsi  olmuĢdur.  Bu  yenilik  məhsuldar 

qüvvələrin  inkiĢafı  ilə  üzvi  surətdə  bağlı  idi.  Oturaq  həyat  tərzi  keçirən  yerli 

tayfalar əsasən yığım iĢi və əkinçiliklə daha çox məĢğul olurdular. 

Azərbaycanın  dağ  və  dağətəyi  ərazisində  dəmyə  əkinçiliyin  təĢəkkül 

tapması və inkiĢafı üçün hər cür münasib coğrafi Ģərait olmuĢdur. 

Azərbaycanda  Eneolit  dövrü  təxminən  e.ə.  VI-IV  minillikləri  əhatə  edir. 

Bu dövrdə ilk dəfə olaraq misdən istifadə edilsə də, əkinçilikdə yenə də daĢ alətlər 

əsas  mövqeyə  malik  olmuĢlar.  Əkinçilik  və  maldarlıq  aparıcı  sahə  olmaqla  yerli 

əhalinin  baĢlıca  məĢğuliyyəti  sayılmıĢ  və  onun  iqtisadi  həyatının  əsasını  təĢkil 

etmiĢdir. Bu dövrdə taxılın əkilib-becərilməsi, döyülüb yığılmasında ağac, daĢ və 

qismən də sümük alətlərdən istifadə edilmiĢdir. 

Tədricən  əmək  alətlərinin  təkmilləĢdirilməsi  və  məhsuldar  qüvvələrin 

nisbətən  inkiĢafı yeni tarixi dövrün-Tunc dövrünün baĢlanmasına  səbəb olmuĢdur. 

Yeni  bərqərar  olan  Tunc  dövrü  tarixdə  metal  dövrünün  ikinci  mərhələsi  kimi 

qiymətləndirilir. F.Engels tunca xüsusi qiymət verərək yazrrdı ki, mis və qalay və 

bunların  əridilib  qarıĢdırılmasından  əmələ  gələn  tunc  ən  mühüm  metallar  idi; 

tuncdan  yararlı  alət  və  silah  hazırlanırdı,  lakin  o,  daĢ  alətləri  sıxıĢdırıb  aradan 

çıxara bilmirdi... [1] 

Azərbaycanda  təxminən  e.ə.  IV  minillikdən  baĢlayaraq  Eneolit  dövrünü 

Tunc dövrü əvəz edir. Bu dövr təxminən iki min il davam edərək e.ə. I minilliyin 

baĢlanğıcında  sona  çatır,  həmin  dövr  təkcə  tuncun  geniĢ  istehsalı  ilə  deyil,  eyni 

zamanda  ictimai  münasibətlərin  və  kənd  təsərrüfatının  inkiĢafı  ilə  də  səciyyə-

lənirdi. 

Tunc  dövründən  etibarən  toxa  əkinçiliyindən  cüt  əkinçiliyinə  keçid 

baĢlanmıĢdı.  Bununla  da  əkinçilik  təsərrüfatında  aparıcı-üstün  rol  kiĢilərin  əlinə 

keçmiĢ,  belə  ki,  təsərrüfatın  xarakterində  baĢ  verən  dəyiĢiklik  bu  sahədə  qadın 

əməyinin rolunun gözə çarpacaq dərəcədə azalmasına səbəb olmuĢdur. 

Cütün  meydana  gəlməsi  əkin  sahələrinin  daha  geniĢ  istifadə  edilməsinə 

əlveriĢli imkan yaratdı, bununla əlaqədar bir sıra əkinçilik sistemləri əmələ gəldi və 

inkiĢaf  etdi.  Əkinçilikdə  iĢlədilən  tunc  alətlər  xeyli  təkmilləĢdi  və  çoxaldı.  Lakin 

---

 

 

64 

F.Engelsin dediyi kimi, tunc daĢ alətləri tamamilə sıxıĢdırıb aradan çıxara bilmədi. 

Bu iĢi dəmir həyata keçirdi. 

Azərbaycanda  hələ  e.ə.  II  minilliyin  sonlarından  dəmirdən  istifadə 

edilmiĢdir.  Bu  dəmirdən  istifadə  əkinçiliyin  geniĢ  Ģəkildə  inkiĢaf  etməsinə  zəmin 

yaratmıĢdı. Bu münasibətlə F.Engels yazır: "Dəmir daha böyük sahələrdə tarlaçılıq 

üçün, geniĢ  meĢə  sahələrini təmizləyib əkin  yerinə  çevirmək üçün imkan  yaratdı; 

dəmir sənətkara  elə  möhkəm  və  kəskin alətlər verdi ki,  bunlann qarĢısına  heç bir 

daĢ, o zaman məlum olan metallardan heç biri çıxa bilmədi" [2]. 

Azərbaycanda  dəmirin  meydana  çıxması  və  geniĢ  inkiĢafı  təkcə  iqtisadi 

həyatda deyil, ictimai quruluĢun özündə də köklü dəyiĢikliklərə səbəb olmuĢdu. 

Azərbaycan ərazisində hələ e.ə. I minillikdə Manna və Midiya kimi qədim 

dövlətlər  təĢəkkül  tapmıĢ  və  inkiĢaf  etmiĢdi.  Dövrünə  görə  iqtisadi  və  mədəni 

cəhətdən  inkiĢaf  edən  bu  dövlətlər  zəngin  əkinçilik  mədəniyyətinə  də  malik 

olmuĢlar. Manna ərazisində e.ə. IX əsrə aid üç tunc cüt modelinin tapılması diqqəti 

cəlb edir. Modeldə öküzün xıĢa qoĢulduğu aydın nəzərə çarpır [3]. 

Bir  qədər  sonra  Atropaten  və  Albaniya  ərazisi  bol  məhsul  verən  geniĢ 

zəmiləri və təbii otlaqları ilə seçilmiĢdir. Məhsuldar qüvvələrin durmadan inkiĢafı 

öz  növbəsində  əkinçiliyin  intensiv  surətdə  irəliləməsinə  səbəb  olmuĢdu. 

Azərbaycanda yaĢayan yerli əhali əsasən yumĢaq və bərk buğda, qismən darı və bir 

neçə  növ  arpa  becərmiĢlər.  Bu  dövrdə  süni  suvarma  sistemlərinin  geniĢ  Ģəkil 

alması əkinçilik mədəniyyətinin daha  yüksək səviyyəyə qədəm qoymasına gətirib 

çıxarmıĢdı. 

Əkin sahəsində məhsul artımı üçün əsas Ģərt torpağın nisbətən keyfiyyətli 

Ģumlanmasından  asılı  olmuĢdur.  Azərbaycanda  Ģumlamada  xıĢların  qoĢqu 

heyvanlar  vasitəsilə  iĢlədilməsi  və  taxıl  döyümündə  vəllərin  geniĢ  istifadəsi  bu 

baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Yunan  coğrafiyaĢünası  Strabon  xəbər  verir  ki,  "Albaniyada  çox  vaxt  bir 

dəfə  əkilmiĢ  torpaqdan  iki  və  hətta  üç  dəfə  məhsul  götürülür.  Birinci  dəfə,  hətta 

dincə qoyulmadan və sadə xıĢla becərilən torpaq birə əlli məhsul verir" [4]. 

Azərbaycanda  eramızın  əvvəllərindən  baĢlayaraq  ictimai-iqtisadi  və 

mədəni həyatda bir sıra mühüm dəyiĢiklər baĢ verir. Məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı 

köhnə  istehsal  münasibətlərinə  uyğun  gəlmir  və  nəticə  etibarilə  yeni,  daha 

mütərəqqi istehsal münasibətləri yaranır və tədricən formalaĢır. 

Eramızm  təxminən  III  əsrindən  etibarən  Azərbaycanda  feodalizmin 

yaranması  və  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  taxılçılıq  inkiĢaf  etmiĢ,  məhsuldarlıq  xeyli 

artmıĢdır. Bu dövrdə metal gavahınlı xıĢlardan Ģumlamada geniĢ istifadə edilməklə 

bu alət daha da təkmilləĢdirilmiĢdi. 

Orta  əsrlərdə  ağır  və  ya  qara  kotan  deyilən  daha  təkmil  Ģum  alətinin 

Azərbaycanda  istifadə  edilməsi  dövrünə  görə  ən  mühüm  ixtiralardan  sayılır.  XII 

əsrin sonu və XIII əsrin əvvəllərinə aid irihəcmli gavahının Beyləqandan tapılması 

qara kotanın tarixinin öyrənilməsində mühüm rol oynayır. 

---