Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ___________________________________________ Yeni dünya qaydaları
- Mövzu üzrə suallar
- 4.1. Beynəlxalq istehsal
84 Qətnamələrin qəbuluna nail oldu. YBİQ dövlətlərin beynəlxalq, siyasi və iqtisadi münasibətlərdə bərabərliyini, onların öz resursları üzərində suveren və səmərəli nəzarəti həyata keçirmək hüquqlarını təsbit edirdi. Onun əsas konsepsiyalarından biri xammal və sənaye məhsulları arasında ədalətli nisbətlərin müəyyənləşdiril- məsi, xammala olan tələbatda enib-qalxmaların kəskinliyin azaldılması tələbinin qoyulması idi. Qiymətin əmələ gəlməsi mexanizminin dəyiş- dirilməsi yollarından biri kimi indeksləşdirmə sistemi, yəni ən vacib xammal növlərinin qiymətləri ilə hazır və emal olunmuş məhsulların qiymətlərinin əlaqələndirilməsi, bu məhsulların ixracı zamanı preferensiyaların müəyyən edilməsi təklif edilirdi. İnkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-in 1%-i həcmində məbləğin heç bir şərt qoyulmadan hər il yardım kanalları vasitəsilə ötürülməsi təklifi də bu tələblərə daxil edilmişdi. İnkişaf etməkdə olan ölkələrə yeni texnologiyaların ötürülməsi, onlara öz ərazilərində iqtisadi fəaliyyətə nəzarət etmək, o cümlədən xarici şirkətləri milliləşdirməkdə suveren hüquqların verilməsi tələbləri də irəli sürülürdü. YBİQ dünya təsərrüfatının və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin gələcəkdə beynəlxalq rəqabətin kortəbii təsiri altında yarana bilməyəcəyini, inkişafın özbaşına buraxılmış meyillərinin istehsal vasitələrinin planetar miqyasda səmərəli yerləşməsini təmin etmədiyini, dünyada təsərrüfat əlaqələrinin müəyyən dərəcədə dövlətlərarası səviyyədə tənzimlənməsinə ehtiyacın olduğunu təsdiqləyirdi. Bu zaman beynəlxalq bazarların kortəbii qüvvələrinin zərər vurduğu ölkələrin maraqları nəzərə alınmalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əlavə vəsaitlərin verilməsi barədə tələbləri dünyada gəlirlərin onların xeyrinə yenidən bölüşdürülməsi ilə nəticələnə bilərdi, lakin Qərbin aparıcı dövlətləri məsələlərin həllini ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlər səviyyəsinə keçirərək, onları əhəmiyyətli blokada etdi. Bu, inkişaf etməkdə olan ölkələrin böyük qisminin Qərblə müəyyən əlaqələndirmə münasibətlərini onlara inkişaf etmiş ölkələrin bazarlarında əlavə imkanlar verən ümumi preferensiyalar sistemi vasitəsilə qurmasına gətirib çıxardı. ___________________________________________ Yeni dünya qaydaları
1980-ci illərdə ABŞ həmin dövrədək bərqərar olmuş, sosial-iqtisadi irəliləyişləri və dünyada güclər arasındakı nisbətləri nəzərə alan beynəlxalq iqtisadi qaydalara münasibətini dəyişdi. Amerikanın hakim dairələri hesab edirdilər ki, dünyanın iki sosial sistemə bölünməsi qlobal problemləri əsassız kəskinləşdirir, beynəlxalq razılaşmaların etibarlılığını azaldır və buna görə də ABŞ-ın dünya iqtisadiyyatında hakim mövqeyi yenidən bərpa olunmalıdır. 1991-ci ilin əvvəlində, Qərb ölkələrinin İraqa qarşı hərbi
85 əməliyyatlar apardığı vaxt ABŞ prezidenti "dünyada yeni qaydalar" fikrini irəli sürdü. "Yeni dünya qaydaları" ABŞ-ın üstün mövqedə durmasının dəstəklənməsini nəzərdə tuturdu. Sosializm birliyinin və SSRİ-nin süqutundan sonra ABŞ dünyada yeganə fövqəldövlət kimi qaldı. ABŞ qoşunlarının 1993-cü ildə Somali və Haitiyə, 1996-cı ildə BMT-nin bayrağı altında keçmiş Yuqoslaviyaya yeridilməsi, NATO-nun aparıcı ölkələrinin 1999-cu ilin baharında Yuqoslaviyaya qarşı təcavüzü, 2003-cü ildə İraqın işğalı bunu sübut edir. Yeni dünya qaydaları iqtisadi sistemin sabitliyinin yalnız aşkar liderin dominant mövqe tutduğu xüsusi dünya təsərrüfatı strukturu daxilində təmin edilə biləcəyi barədə müddəaya əsaslanır. Əsrimizin birinci onilliyində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi, Çinin dünyada ikinci iqtisadi qüvvəyə çevrilməsi, "böyük iyirmiliyin" yaranması bir ölkənin hakim mövqe tutmasına əsaslanan qaydaya yenidən baxılması üçün əsas verir. Dünya ictimaiyyətinə qlobal problemlər üzrə ağlabatan razılaşmaların əldə olunmasını və onların həllində bütün dövlətlərin vicdanlı əməkdaşlığına, sosial və geosiyasi ədalətə təminat verən demokratik qaydalar bunun alternativi ola bilər.
1. "Dünya təsərrüfatı mexanizmi" anlayışının mahiyyətini izah edin; 2. Dünya təsərrüfatı mexanizmi hansı funksiyaları yerinə yetirir? 3. Dünya qiymətlərinin dünya təsərrüfatına təsirini səciyyələndirin; 4. Ssuda faizi kapitalın hərəkətinə necə təsir göstərir? 5. Valyuta məzənnəsinin iqtisadiyyata təsir mexanizmini izah edin. 6. TMK dünya təsərrüfatına hansı alətlər vasitəsilə təsir göstərir? 7. Dünya təsərrüfatına təsir göstərmək üçün dövlətlər hansı alətlərə malikdir? 8. Regional inteqrasiya qruplaşmaları dünya təsərrüfatının fəaliyyətinə necə təsir göstərir? 9. Beynəlxalq iqtisadi qurumların rolunu səciyyələndirin; 10. Dünyada iqtisadi qaydanın xarakterik xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 11. Yeni Beynəlxalq İqtisadi Qaydalarla Yeni Dünya Qaydaları arasında prinsipial fərqlər nədən ibarətdir?
86 Fəsil 4 ________________________________________________ Dünyada təkrar istehsal prosesi
Təsərrüfat sisteminin fəaliyyətinin əsasını insan cəmiyyətinin varlığını təmin edən malların və xidmətlərin istehsalı təşkil edir. Tarixən istehsal dövlətlərlə məhdudlaşan ərazilərdə inkişaf etmiş, dünya miqyasında isə pərakəndəlik, səpələnmə ilə səciyyələnmişdir. Dünya istehsal prosesinin maddi-təşkiledici məzmunu məhsuldar qüvvələrin (istehsal amillərinin) beynəlmiləlləşməsi, dünya miqyasında yayılmasıdır. Təsərrüfatın bu təzah- ürü müxtəlif, lakin bir-biri ilə əlaqədar formalarda, o cümlədən beynəlxalq istehsalın genişlənməsi, ssuda kapitalının hərəkəti, texnologiyalar, mallar və xidmətlərlə mübadilə şəklində inkişaf edir.
Təsərrüfat birliklərinin bilavasitə beynəlxalq istehsalı dünya iqtisadiyyatının əsas sistem yaradan amilinə çevrilmişdir. _________________________________________________ Beynəlxalq istehsal anlayışı
portfel kapital qoyuluşları formasında iştirakı ilə malların buraxılması və xidmətlərin göstərilməsi başa düşülür. Şirkətin səhmdar kapitalının 10%-dən az olmayan məbləğində yerləşdirilən, başqa ölkələrin sahibkarlıq subyektlərinə onun Direktorlar Şurasının formalaşmasında və istehsal fəaliyyətinin idarə olunmasında əhəmiyyətli dərəcədə iştiraka imkan verən pay birbaşa kapital qoyuluş- larıdır. Nəzarət hüququ verməyən, qiymətli kağızlarda yerləşdirilən xarici kapital portfel kapital qoyuluşlarına aid edilir. Birbaşa kapital qoyuluşları səhmlərin əldə olunması, firmalararası borcların alınması və xaricdə yerləşən törəmə müəssisələrin mənfəətinin yenidən investisiyalara yönəldilməsi nəticəsində meydana çıxan kapital axınından yaranır. Birbaşa kapital qoyuluşlarının artımı əsasən mövcud olan xarici şirkətlərin birləşdirilməsi və bir-birinə qovuşması nəticəsində baş verir və bu, xarici birbaşa kapital qoyuluşlarının (XBKQ) 60-70%-ni təşkil edir. 1990-cı illərdə inkişaf etmiş ölkələrdə yeni yaradılan müəssisələr onların ümumi dəyərinin 10-20%-dən çox olmurdu. Beynəlxalq istehsal bir sıra göstəricilərlə, o cümlədən toplanan XBKQ-nin həcmi, onların dinamikası və nisbi kəmiyyətlərlə müəyyən olunur.
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|