Azərbaycanda Landşaft Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
61
Şə
kil. 4.7. Goloustan çayı hövzəsi üçün növ və biotopların əhəmiyyəti (xəritənin legendasına
Antipov və b., 2005-də baxmaq olar).
“Əhəmiyyət” kateqoriyasında torpağı onu nə nəqsədlə istifadə etmək funksiyasını nəzərə
almaqla qiymətləndirmək lazımdır.
Təbii bitgi örtüklü ərazi üçün əhəmiyyətlilik kritetiyasını qiymətləndirdikdə torpağın bitgi
qrupunun təbii-bioloji məhsuldarlığını saxlamaq qabiliyyətini nəzərə almaq məsləhətdir. Məsələn,
meşəli yerlərdə məhsuldarığın göstəricisi kimi meşənin boniteti istifadə olunur. Qimətləndirmə
tarixi-genetik əsasda aparılır.
Azərbaycanda Landşaft Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
62
Bununla yanaşı yaş və ağacların sıxlığına uyğun düzəliş verməklə hər meşə növü üçün ağac
ehtiyatı nəzərə alınır, bitgi örtüyü ilə torpağın növü arasında əlaqə qurulur və analiziə meşənin
bonitetinə təsir edən aşağıdakı torpaq göstəriciləri daxil edilir: torpaq profilinin inkişafının sıxlığı,
humus qatının gücü, aqrokimyəvi xassələr, qranulometrik tərkib, çlnqıllıq, bataqlıq, donuşluq və
duz yığılmasının mövcudluğu, yamacın dikliyi və ekspozisiyası. Başqa şərtlər eyni olduqda
karbonatlı süxurlarda meşənin inkişafetmə xassəsinə üstünlük verilir. Meşəli yerlərin məhsuldarlığı
humusun növü ilə əlaqədardır.
Kənd təsərrüfatında istifadə olunan yerlərdə ən vacib göstərici torpağın məhsuldarlığıdır.
Onun kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi məhsuldarlıqla sıx əlaqədə olan obyektiv torpaq xassəslərinə
ə
saslanmalıdır, və torpağın bonitetini nəzərə almaqla icra olunur. Belə ki, məsələn, torpağıın
otlaqlığa və yaxud biçənəyə yararlı olması bitgilər qrupunun istilik və rütubətlə təminatına
ə
saslanır.
Yerlərin əkinçiliyə yararlı olmasını qiymətləndirdikdə istilik və rütubət təminatı ilə yanaşı
humus qatının gücü, humusun tərkibi, qidalanma elementləri ilə təminat, reaksiya, kation
mübadiləsinin tutumu, qranulometrik tərkib, yerin meyli, konturun sahəsini və s. nəzərə almaq
məsləhət görülür.
Torpağı qiymətləndirmə xəritəsində əlavə olaraq kənd təsərrüfatı üçün ekstremal şəraitə
malik yerləri göstərmək lazımdır: uçurumlu enişlər, bitgi örüyündən tamam məhrum yerlər,
yarımdavamlı və fraqmentar torpaq-bitgi örtükləri ilə dağılan qumlar, şoranlıq və i.a.
Təbii suların “əhəmiyyət” kateqoriyasında qiymətləndirilməsini landşaft planlaşdırılmasının
təbii sular üçün məqsədli funksiyasına uyğun aparmaq məqsədə uyğundur. Bu özünü landşaftların
müxtəlif rütubət şəraitində ərazinin axınyaradan və axınnizamlayan potensiallarının optimal
uyğunlaşmasını nəzərdə tutur. Belə uyğunlaşmanın optimallığı su axarı ekosistemləri və
biosenozların ekoloji tarazlığının saxlanması məcburiyyəti ilə müıyyən olunur.
Bu funksiyanın reallaşması müxtəlif landşaftlar üçün səth və yeraltı suların təbii nisbətini
təmin edir və yaxud tarazlığı pozulmuş sistemlərdə belə nisbəti bərpa edir.
Ə
razinin (landşaftın) axınyaradan və axınnizamlayan potensialı ərazinin drenaj olunması,
onun subalansının torpaq-bitgi kompleksi ilə əlaqəsi (buxarlanma, transpirasiya, yağıntını
saxlanması və i.a.) və yerin relyefindən (torpaq-qrunt qatının gücü və drenaj axarlarına qədər
məsafədə filtrasiya yolunun uzunluğu) asılıdır, və bu da, son nəticədə onun çaylarının axımında
özünü göstərir. Ona görə də təbii suların əhəmiyyətini müəyyən etdikdə kriteriyalardan biri kimi
yay periodunda ayrı-ayrı landşaftdan axımın modulunu istifadə etmək olar, yəni torpaq-qrunt
sularının ehtiyatlarının tükəndiyi dövrdə və çaylarda ekoloji vəziyyət ən çox kəskinləşəndə.
Đ
qlim şəraitinin və atmosferin yerə yaxın qatını “əhəmiyyətlilik” kateqoriyasında
qiymətləndirməni iqlim və atomosfein məqsədli funksiyasına uyğun aparmaq məqsədəuyğundur.
Müasir zamanda, müxtəlif iglim şəraitində, iqlim ehtiyatlarından (rekreasiya və aqroiqlim
ehtiyatları, günəş və külək enerjiləri) isrifadə və atmosfer havasının ekoloji baxımdan təhlükəsiz
səviyyədə saxlamaq belə funksiyalardandırlar.
Đ
qlim
şə
raitinin
ə
həmiyyətini
inteqral
şə
kildə
makroiqlimin
xüsusiyyətlərini
qruplaşdırmaqla, əsas meteorolji göstəricilərin mezoiqlim dəyişkənliyini və nəzəriyyənin landşaft
müxtəlifliyini nəzərə almaqla aparmaq lazımdır. Mezoiqlimin hər tipinin əhəmiyyəti iqlim
amillərinin insanın həyat fəaliyyətinə təsiri və iqlim ehtiyatlarından istifadə imkanları ilə
qiymətləndirilir.
Đ
qlimi qiymətləndirmək üçün aşağıdakı kritetiyalardan istifadə etmək məsləhət görülür:
- iqlim şəraitinin insanın yaşamasına əlverişliyi;
- iqlimin rekreasiya potensialından turizmin müxtəliv növlərini inkişaf etdirmək və
sationar istirahət imkanı;
Azərbaycanda Landşaft Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
63
- qeyri-ənənəvi enerji mənbələrindən (külək və günəş) istifadə imkanı.
Đ
nteqral qiymətləndirmədən başqa əlavə olaraq bioiqlim şəraitinin qiymələndirilməsi də
məsləhət görülür. Bioiqlim şəraiti insanın iqlim diskomfortunu müəyyən edir. Rekreasiya
ehtiyatlarından, iqlimdə daxil olmaqla, istifadə perspektivi olan rayonlarda əlavə olaraq rekreasiya-
iqlim potensialının əhəmiyyəti qiymətləndirilir.
“Əhəmiyyət” kriteriyasında landşatların qiymətləndirilməsi zamanı bu və ya digər
landşaftın istirahət məqsədi ilə istifadə edilməsinə üstünlük vüerilir: estetik cazibədarlıq, təbii
mühitin insanların sağlamlığı üçün optimallığı, təbii komfortluq, nəqliyyata yaxınlıq imkanları,
sosial-psixoloji şərait və əhalinin müxtəlif qruplarının marağı, ekoloji, mədəni, dini dəyərlər və
potensial istifadə obyekti kimi landşatın başqa dəyərləri.
Landşafta görə əsas məqsəd funksuyası istirahətin ekoloji formasına və ərazinin sosial-
iqtisadi statusuna yaxşılaşdırmağa yönəlmiş şəkildə rekreasiya ehtiyatlarından istifadə etməkdir.
Landşaftın əhəmiyyətinin kriteriyası aşağıdakılar ola bilər:
- müxtəliflik və özünəməxsusluq, hansılar ki müəyyən sahədə rast gəlinən müxtəlif
landşaft tiplərinin və yaxud onların morfoloji hissələrinin sayı ilə ifadə olunur;
- müxtəlif cinsli landşaftların uyğunlaşması və relyefin parçalanması ilə müəyyən
olunan kontrastliq;
- landşaftı fərdi mənzərə kimi ayırmağa və ifadəli təqdim etməyə imkan verən estetik
cazibədarlıq;
- nadir və relikt landşat, və həm də, dərketmə və elmi dəyər kimi təbiət abidəsi qəbul
etməyə imkan verən unkallıq;
- sağlamlıq və sənət (giləmeyvə, köbələklərin və s. yığılması) imkanları, istirahətin
növü və onun istiqamətinin müəyyən edən komfortluq.
Beləliklə, landşaftı qiymətləndirdikdə əsas diqqət onun özünəməxsusluğuna və
müxtəlifliyinə verilir. Landşaftın özünəməxsusluğu kimi onun regional səciyyəsi tətbiq oluna bilər.
Bu onun müxtəlif regional-tipoloji təbii şəraitə məxsus olduğunu göstərir. Müxtəliflik hər landşaft
kompleksinin məkan strükturunun müxtəlif tipliyi ilə, və həm də, landşaftın ayrı-ayrı elementlərinin
ə
laqələri ilə formalaşır.
“Həssalıq” kriteriyası altında verilmiş təbii komponentin öz xüsusiyyət və dinamik
xassələrini insanın təsərrüfat fəaliyyəti təsirindən necə dəyişə bilməsi başa düşülür. Həssalığı
qiymətlindirmək üçün kritetiya olaraq prioritet şəkildə istifadəyə yönəlmiş məqsədli funksiyadan
istifadə etmək lazımdır.
Biotopların
həssalığını, biosenozların real məskunlaşma mühitindən asılı olaraq, təsirin
mümkün nəticələrinə görə təyin etmək məsləhət görülür. Onların sırasına daxil ola bilər yanğınlar,
meşənin qırılması, otarma, qışlaq və yaylaq heyvandalığı, aerozolların daxil oması və s. Yanğına
görə biotopların həssalığının qiymətləndirilməsi bitgi qruplarının növ tərkibini, onların dinamik
xassələrini, strüktur göstəricilərini nəzərə almaqla aparırlar.
Yüksək həssalığa aşağıdakıları daxil etmək məsləhət görülür:
- areallar arasında böyük məsafə olduğundan biosenozların növ tərkibi əvəzsiz olaraq
itirilə bilən bitoplar;
- biotoplar, hansılarınin ki, təkrar bitməmək təhlükəsi olduğundan uzun müddət yox
ola bilər;
- o biotoplar ki, onların keyfiyyəti sürüləri cəlb edir, ona görədə həddən artıq otarma
baş verir;
Dostları ilə paylaş: |