Lp final Web az

Azərbaycanda Landşaft  Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
 
61 
 
Şə
kil. 4.7. Goloustan çayı hövzəsi üçün növ və biotopların əhəmiyyəti (xəritənin legendasına 
Antipov və b., 2005-də baxmaq olar). 
 
 “Əhəmiyyət”  kateqoriyasında  torpağı  onu  nə  nəqsədlə  istifadə  etmək  funksiyasını  nəzərə 
almaqla qiymətləndirmək lazımdır. 
Təbii  bitgi  örtüklü  ərazi  üçün  əhəmiyyətlilik  kritetiyasını  qiymətləndirdikdə  torpağın  bitgi 
qrupunun  təbii-bioloji  məhsuldarlığını  saxlamaq  qabiliyyətini  nəzərə  almaq  məsləhətdir.  Məsələn, 
meşəli  yerlərdə  məhsuldarığın  göstəricisi  kimi  meşənin  boniteti  istifadə  olunur.  Qimətləndirmə 
tarixi-genetik əsasda aparılır.    

---

Azərbaycanda Landşaft  Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
 
62 
Bununla yanaşı yaş və ağacların sıxlığına uyğun düzəliş verməklə hər meşə növü üçün ağac 
ehtiyatı  nəzərə  alınır,  bitgi  örtüyü  ilə  torpağın  növü  arasında  əlaqə  qurulur  və  analiziə  meşənin 
bonitetinə təsir edən aşağıdakı torpaq göstəriciləri daxil edilir: torpaq profilinin  inkişafının sıxlığı, 
humus  qatının  gücü,  aqrokimyəvi  xassələr,  qranulometrik  tərkib,  çlnqıllıq,  bataqlıq,  donuşluq  və 
duz  yığılmasının  mövcudluğu,  yamacın  dikliyi  və  ekspozisiyası.  Başqa  şərtlər  eyni  olduqda 
karbonatlı süxurlarda meşənin inkişafetmə xassəsinə üstünlük verilir. Meşəli yerlərin məhsuldarlığı 
humusun növü ilə əlaqədardır.   
Kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  yerlərdə  ən  vacib  göstərici  torpağın  məhsuldarlığıdır. 
Onun kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi  məhsuldarlıqla sıx əlaqədə olan obyektiv torpaq xassəslərinə 
ə
saslanmalıdır,  və  torpağın  bonitetini  nəzərə  almaqla  icra  olunur.  Belə  ki,  məsələn,  torpağıın 
otlaqlığa  və  yaxud  biçənəyə  yararlı  olması  bitgilər  qrupunun  istilik  və  rütubətlə  təminatına 
ə
saslanır. 
Yerlərin  əkinçiliyə  yararlı  olmasını  qiymətləndirdikdə  istilik  və  rütubət  təminatı  ilə  yanaşı 
humus  qatının  gücü,  humusun  tərkibi,  qidalanma  elementləri  ilə  təminat,  reaksiya,  kation 
mübadiləsinin  tutumu,  qranulometrik  tərkib,  yerin  meyli,  konturun  sahəsini  və  s.  nəzərə  almaq 
məsləhət görülür.  
Torpağı  qiymətləndirmə  xəritəsində  əlavə  olaraq  kənd  təsərrüfatı  üçün  ekstremal  şəraitə 
malik  yerləri  göstərmək  lazımdır:  uçurumlu  enişlər,  bitgi  örüyündən  tamam  məhrum  yerlər, 
yarımdavamlı və fraqmentar torpaq-bitgi örtükləri ilə dağılan qumlar, şoranlıq və i.a. 
Təbii suların “əhəmiyyət” kateqoriyasında qiymətləndirilməsini landşaft planlaşdırılmasının 
təbii sular üçün  məqsədli  funksiyasına uyğun aparmaq  məqsədə uyğundur. Bu özünü  landşaftların 
müxtəlif  rütubət  şəraitində  ərazinin  axınyaradan  və  axınnizamlayan  potensiallarının  optimal 
uyğunlaşmasını  nəzərdə  tutur.  Belə  uyğunlaşmanın  optimallığı  su  axarı  ekosistemləri  və 
biosenozların ekoloji tarazlığının saxlanması məcburiyyəti ilə müıyyən olunur.   
Bu  funksiyanın  reallaşması  müxtəlif  landşaftlar  üçün  səth  və  yeraltı  suların  təbii  nisbətini 
təmin edir və yaxud tarazlığı pozulmuş sistemlərdə belə nisbəti bərpa edir. 
Ə
razinin  (landşaftın)  axınyaradan  və  axınnizamlayan  potensialı  ərazinin  drenaj  olunması, 
onun  subalansının  torpaq-bitgi  kompleksi  ilə  əlaqəsi  (buxarlanma,  transpirasiya,  yağıntını 
saxlanması  və  i.a.)  və  yerin  relyefindən  (torpaq-qrunt  qatının  gücü  və  drenaj  axarlarına  qədər 
məsafədə  filtrasiya  yolunun  uzunluğu)  asılıdır,    və  bu  da,  son  nəticədə  onun  çaylarının  axımında 
özünü  göstərir.  Ona  görə  də  təbii  suların  əhəmiyyətini  müəyyən  etdikdə  kriteriyalardan  biri  kimi 
yay  periodunda  ayrı-ayrı  landşaftdan  axımın  modulunu  istifadə  etmək  olar,  yəni  torpaq-qrunt 
sularının ehtiyatlarının tükəndiyi dövrdə və çaylarda ekoloji vəziyyət ən çox kəskinləşəndə.  
Đ
qlim  şəraitinin  və  atmosferin  yerə  yaxın  qatını  “əhəmiyyətlilik”  kateqoriyasında 
qiymətləndirməni  iqlim  və  atomosfein  məqsədli  funksiyasına  uyğun  aparmaq  məqsədəuyğundur. 
Müasir  zamanda,  müxtəlif  iglim  şəraitində,  iqlim  ehtiyatlarından  (rekreasiya  və  aqroiqlim 
ehtiyatları,  günəş  və  külək  enerjiləri)  isrifadə  və  atmosfer  havasının  ekoloji  baxımdan  təhlükəsiz 
səviyyədə saxlamaq belə funksiyalardandırlar.   
Đ
qlim 
şə
raitinin 
ə
həmiyyətini 
inteqral 
şə
kildə 
makroiqlimin 
xüsusiyyətlərini 
qruplaşdırmaqla,  əsas  meteorolji  göstəricilərin  mezoiqlim  dəyişkənliyini  və  nəzəriyyənin  landşaft 
müxtəlifliyini  nəzərə  almaqla  aparmaq  lazımdır.  Mezoiqlimin  hər  tipinin  əhəmiyyəti  iqlim 
amillərinin  insanın  həyat  fəaliyyətinə  təsiri  və  iqlim  ehtiyatlarından  istifadə  imkanları  ilə 
qiymətləndirilir. 
Đ
qlimi qiymətləndirmək üçün aşağıdakı kritetiyalardan istifadə etmək məsləhət görülür: 
-  iqlim şəraitinin insanın yaşamasına əlverişliyi; 
-  iqlimin  rekreasiya  potensialından  turizmin  müxtəliv  növlərini  inkişaf  etdirmək  və 
sationar istirahət imkanı; 

---

Azərbaycanda Landşaft  Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
 
63 
-  qeyri-ənənəvi enerji mənbələrindən (külək və günəş) istifadə imkanı. 
Đ
nteqral  qiymətləndirmədən  başqa  əlavə  olaraq  bioiqlim  şəraitinin  qiymələndirilməsi  də 
məsləhət  görülür.  Bioiqlim  şəraiti  insanın  iqlim  diskomfortunu  müəyyən  edir.  Rekreasiya 
ehtiyatlarından, iqlimdə daxil olmaqla,  istifadə perspektivi olan rayonlarda əlavə olaraq rekreasiya-
iqlim potensialının əhəmiyyəti qiymətləndirilir.   
“Əhəmiyyət”  kriteriyasında  landşatların  qiymətləndirilməsi  zamanı  bu  və  ya  digər 
landşaftın  istirahət  məqsədi  ilə  istifadə  edilməsinə  üstünlük  vüerilir:  estetik  cazibədarlıq,  təbii 
mühitin  insanların  sağlamlığı  üçün  optimallığı,  təbii  komfortluq,  nəqliyyata  yaxınlıq  imkanları, 
sosial-psixoloji  şərait  və  əhalinin  müxtəlif  qruplarının  marağı,  ekoloji,  mədəni,  dini    dəyərlər  və 
potensial istifadə obyekti kimi landşatın başqa dəyərləri.  
Landşafta  görə  əsas  məqsəd  funksuyası  istirahətin  ekoloji  formasına  və  ərazinin  sosial-
iqtisadi statusuna yaxşılaşdırmağa yönəlmiş şəkildə rekreasiya ehtiyatlarından istifadə etməkdir.  
Landşaftın əhəmiyyətinin kriteriyası aşağıdakılar ola bilər: 
-  müxtəliflik  və  özünəməxsusluq,  hansılar  ki  müəyyən  sahədə  rast  gəlinən  müxtəlif 
landşaft tiplərinin və yaxud onların morfoloji hissələrinin sayı ilə ifadə olunur; 
-  müxtəlif  cinsli  landşaftların  uyğunlaşması  və  relyefin  parçalanması  ilə  müəyyən 
olunan kontrastliq;  
-  landşaftı fərdi mənzərə kimi ayırmağa və ifadəli təqdim etməyə imkan verən estetik 
cazibədarlıq;  
-  nadir və relikt landşat, və həm də, dərketmə və elmi dəyər kimi təbiət abidəsi qəbul 
etməyə imkan verən unkallıq; 
-  sağlamlıq  və  sənət  (giləmeyvə,  köbələklərin  və  s.  yığılması)  imkanları,  istirahətin 
növü və onun istiqamətinin müəyyən edən komfortluq. 
Beləliklə,  landşaftı  qiymətləndirdikdə  əsas  diqqət  onun  özünəməxsusluğuna  və 
müxtəlifliyinə verilir. Landşaftın özünəməxsusluğu kimi onun regional səciyyəsi tətbiq oluna bilər. 
Bu onun  müxtəlif regional-tipoloji təbii  şəraitə  məxsus olduğunu göstərir. Müxtəliflik  hər  landşaft 
kompleksinin məkan strükturunun müxtəlif tipliyi ilə, və həm də, landşaftın ayrı-ayrı elementlərinin 
ə
laqələri ilə formalaşır. 
“Həssalıq”  kriteriyası  altında  verilmiş  təbii  komponentin  öz  xüsusiyyət  və  dinamik 
xassələrini  insanın  təsərrüfat  fəaliyyəti  təsirindən  necə  dəyişə  bilməsi  başa  düşülür.  Həssalığı 
qiymətlindirmək  üçün  kritetiya  olaraq  prioritet  şəkildə  istifadəyə  yönəlmiş  məqsədli  funksiyadan 
istifadə etmək lazımdır.  
Biotopların
  həssalığını,  biosenozların  real  məskunlaşma  mühitindən  asılı  olaraq,  təsirin 
mümkün nəticələrinə görə təyin etmək məsləhət görülür. Onların sırasına daxil ola bilər yanğınlar, 
meşənin  qırılması,  otarma,  qışlaq  və  yaylaq  heyvandalığı,  aerozolların  daxil  oması  və  s.  Yanğına 
görə  biotopların  həssalığının  qiymətləndirilməsi  bitgi  qruplarının  növ  tərkibini,  onların  dinamik 
xassələrini, strüktur göstəricilərini nəzərə almaqla aparırlar.  
Yüksək həssalığa aşağıdakıları daxil etmək məsləhət görülür: 
-  areallar arasında böyük məsafə olduğundan biosenozların növ tərkibi əvəzsiz olaraq 
itirilə bilən bitoplar; 
-  biotoplar,  hansılarınin  ki,  təkrar  bitməmək  təhlükəsi  olduğundan  uzun  müddət  yox 
ola bilər; 
-  o biotoplar ki, onların keyfiyyəti sürüləri cəlb edir, ona görədə həddən artıq otarma 
baş verir; 

---