Azərbaycanda Landşaft Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
64
Ortahəssaslıqlı bitoplara aşağıdakı biotopları daxil etmək məsləhətdir:
- biosenozların tərkibi və formalaşması miqrantlar və yaxud kənardan toxum materialı
daxil oması hesabına bərpa olunur;
- torpaq mühiti ya saxlanır, ya da, yaş-bərpa biosenozundan sonra dəyişir.
Azhəssalılara yanğının yaranması və yayılmasına şərait olmayan biotopları daxil etmək
məsləhətdir, bura daxil bitoplara başqa təsirlərin (otarma, kənd təsərrüfatı işləri və s.) nəticəsi azdır.
Adətən torpağın həssaslığı onun müxtəlif dərəcədə antropogen yüklənməsi, külək vu su
eroziyasının potensial inkişafı imkanları ilə müəyyənləşdirilir. Bu proseslər torpağa qulluğun
aqrotexniki qaydaları pozulduqda və ya aqrotexnikanı düzgün seçmədikdə yaranır. Kənd təsərrüfatı
olmayan və meşə yerlərində torpaq qatının pozulması hədsiz rekreasiya, meşə yanğınları, meşənin
qırılması, hədsiz otarma və sairdən yaranır. Torpağın həssaslığının əsas kriteriyası kimi müasir təbii
ekzogen torpaqdağıdıcı proseslərin təsir dərərəcəsini götürmək məsləhətdir.
Bir qayda olaraq torpağın həssaslıq dərəcəsi üç kəmiyyət qradasiyasında müəyyən olunur:
- yüksək həssalıq dərəcəsi ekzogen proseslər torpağın strükturunu tam dağıtmağa qabil
olduqda və yaxud tam məhv etdikdə (torpağın tam dağılması, sürüşmə, uçurum, su-
eroziyası və başqa proseslərin inkişafı zamanı mümkündür) müəyyən olunur;
- torpağın orta dərəcəli həssalıqı onun strükturu və elementlərində dəyişmə gedə
biləndə təyin olunur;
- torpağın ekzogen proseslərin təsirinə az dərəcədə həssaslığı bu təsirlər zamanı
toroaq öz təbii strükturunu və funksiyasını, məhsuldarlığını və digər xassələrini
saxladıqda təyin olunur. Antropogen çirklənməyə məruz qalmış ərazidə torpağın
həssaslığını M.A.Qlazovski və digər müəlliflər (Texnoqenniye..., 1981) tərəfindən
işlənmiş məlum metodika ilə qiymətləndirmək məsləhətdir.
Cədvəl 4.2. Sərbəst su mübadiləsi zonasının landşaftın axınnizamlayan funksiyasına həssaslığı (A -
aşağı, O – orta, Y – yüksək.
Torpağın su-fiziki xassələri
Yamacların meyli, dərəcə Səth süxurunun xassəsi
6-dan az
6-15 15-dən
çox
A
A
A
pis
aşağı
O
O
A
yaxşı
O
O
O
pis
orta
A
O
O
yaxşı
Y
Y
Y
pis
Torpağın rütubəti
və rütubətin torpaq
ehtiyatının sərfinin
intetnsivliyi
Yüksək
Y
Y
Y
yaxşı
Səth süxurlarının
suburaxması
Ə
razinin hidroloji şəraitinin dəyişməsinə həssaslığını ərazinin aximnizamlayan potensialı
ə
sasında müəyyən etmək məsləhətdir. Sutoplayıcı yamaclarının və vadi komplekslərinin həssalığı
ayrıca qiymətlədirilir.
Səth və yeraltı suların həssaslığını qiymətləndirdikdə müxtəlif torpaq komplekslərindəki
proseslər haqqında məlumat olmalıdır, onlar hövzənin rütubətlə təminat rejiminə təsir edir. Həm də,
filtrasiya olunmuş axın formalaşan sərhəddə, qrunt və süxurların sukeçirmə qabiliyyəti haqqında
informasiyadan istifadə etmək olar.
Azərbaycanda Landşaft Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
65
Çay-vadi
komplekslərinin
həssaslığı
məcra
proseslərinin
inkişafına
nisbətən
qiymətləndirilir. Bu proseslər həmin kompleksləri yaradan əsas amillərdir. Çay-vadi
komplekslərinin həssaslığının əsas fizionomik və genetik kriteriyaları konkret ərazidə məcra
prosesinin növüdür və aşağıdakı göstəricilərlə səciyyələnir:
- məcra deformasiyalarının intensivliyi və istiqaməti;
- gətirilmələrin daşınması və onların balansı;
- vadini su basması şəraiti;
- sumübadiləsinin intensivliyi;
- antropogen təzyiq aradan qaldırıldıqdan sonra məcra bərpa olunma prosesi.
Su rejmiminin dəyişməsi ilə əlaqədar suaxarının məcrasının inkişafı, həm təbii, və həm də,
antropogen inkişafda, mümükün ekoloji dəyişmələrin etibarlı indikatorudur (cədvəl 4.3).
Cədvəl 4.3. Yataq-çayvadi komplekslərinin hidromofoloji xassələrinin hidroloji rejimin
dəyişməsinə həssaslığı
Həssaslıq Məcra
prosesinin növü
hidromofoloji xassələr
su
mübadiləsinin
intensivliyi
subasma,
yeraltı suların
qalxması
gətirilmələrin
faşınması
Məcra
deformasiayal
arı
Yüksək
Yatağın
çoxqolluluğu,
menadrların
hərəkəti
aşağı
müasir
və
inkişaf etmiş
meandrlarda
maksimal
müxtəlif sulu
fazalarda
daşıma
qabiliyətinin
kəskin
fərqlənməsi
Hündürlüyə
görə intensiv
eroziya,
sahillərin
ovulması,
yatqların
yuyulması
Orta
Sərbəst meandr
fonuna əlavə
orta
Müasir
meandr
zolağının
hüdudlarında
ə
razidə
maddələrin
balansının
saxlanması
Eroziya-
akumulyativ
prosesləri,
deformasiyala
rın üstünlüyü
Aşağı
Məhdud
meandretmə
yüksək
yataq yoxdur,
anaköklü
sahillərin
subasması
maddələr
ə
razidən
kənara
çıxarılır
dərinlik
eroziyası,
daşqın zamanı
sahillər uçür
Atmosferin
çirklənməyə həssaslığını zəhərli qarışıqlardan havanın təbii özünütəmizləmə
qabiliyyətini istifadə etməklə qiymətləndirmək məsləhət görülür. Atmosferin aşağı qatlarının təbii
özünütımizləməyə aid kompleks xarakteristikası atmosferin yerə yaxın qatında havanın keyfiyyətinin
formalaşma potensialıdır. Bu potensial meteorolji elementlərin məkan dəyişməsini və onunla əlaqədar
assimlyasiya, səpilmə və çirkləndirici maddələrin kənar olunmasını nəzərə alır, onun
qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı kriteriyalardan istifadə olunur:
- havanın temperaturunun illik amplitudası;
- küləyin illik orta sürəti;
- şəlakətlərin il ərzində təkrari;
- atmosfer yağıntılarının illik cəmi;
Dostları ilə paylaş: |