38
məcmu gerçək tələbi, dolayısı ilə inflyasiya təzyiqini azaldıcı
yöndə təsir edə bilər.
Deflasiya. Deflasiya, bir iqtisadiyyatda qiymətlərin ümumi
səviyyəsinin azaldığı və ya mal və xidmət istehsalının azalmasına
yol açan вязиййятдир. Göründüyü kimi inflyasiya мцддятинdə
qiymətlərin səviyyəsi yüksəlir və pul dəyərini itirir, əksinə
deflasiya dönəmində isə qiymяtlər aşağı enər və bununla bağlı
olaraq pul dəyər qazanar. Bu isə, xalqın pula olan tələbinin art-
masına, əksinə mala olan tələbin azalmasına yol açar. Beləliklə,
istehsalçılar məhsullarını satmaqda çətinlik çəkərlər. Ehtiyatlar
artar. Nəticədə, investisiya azalır və hətta durur. stehsal faktor-
larından bəzi bölmələri istifadəsiz hala чеврилир və işsizlik artar,
işsizlik isə gəlirin azalmasına və nəticədə iqtisadiyyatda daralma
(depresийа) davam edər. Buradan da anlaşılacağı kimi deflasийа-
йа yol açan ən önəmli faktorlardan biri də iqtisadiyyatdakı tələb
yetərsizliyidir.
Bununla bərabər, deflasийанынən ciddi təhlükəsi işsizliyə sə-
bəb olmasıdır. stər inflyasiya, istərsə də deflasийанын iqtisadiyyat
üçün ağır xəstəlikdir.
Staqflasya. Avropada ortaya çıxan 1969-1976-cı illər böhra-
nı dönəmində inflyasiyanın təsiri ilə qiymətlər səviyyəsinin yük-
səldiyi görülmüş, лакин bunun yanında inflyasiyanın bir nəticəsi
olaraq iqtisadiyyatda bir canlılığın ortaya çıxmadığı, əksinə bu
durğunluq halının hökm sürdüyüölkələrdə isə iş həcminin azal-
dığı və işsizliyin artdığı gözlənilmişdi. Bir ölkədə mal və xidmətlə-
rin qiymətləri yüksəlir ikən, digər yandan da iş həcminin daral-
ması indiyə qədər keçərli olan nəzəri bilgilərə görə bir-birinə zidd
iki hadisə oldu.
Devalvasiya. Bir ölkənin Milli pulun dəyərinin tək tərəfli bir
qərarla яънябиölkə pullarına görə düşürməsinə devalвasyon deyil-
məkdədir. Məsələn, 1 Avro= 1 manat ikən yapılan bir devalвas-
yonla 1 Avro = 1,10 manat olaraq təsbit edilirsə, bu наda manat
Avro qarşısında 10% nisbətində dəyər itkisinə yol açmışdır.
Devalвasyonla yapılmasını gərəkdirən şərtlərin ən önəmlisi da-
vamlı və xronikləşmiş xarici ticarət açıqlarıdır. Bir iqtisadiyyat
39
əgər xaricə satd
ığından daha çox malı xaricdən alırsa, bu ölkənin
xarici ticarəti açıq verir deməkdir. Xarici ticarət kəsirə olan
ölkələrin hökumətləri devalvasyonla ixracatı artırma, idxalatı isə
azalma məqsədi daşıyır. Devalвasyonla sonra devalвasyonu
yapan ölkənin malları xarici ölkələr üçün уcуzlaşır, əksinə xarici
ölkənin malları isə bu ölkədə bahalaşır. Lakin devalвasyonдан
sonra iqtisadi uğuru əldə etmək üçün daxili qiymətlərin artımını
dайандырmaq şərtdir.
40
FƏS L 9. PUL NƏZƏR YYƏS VƏ PUL
SIYASƏT N N PR NS PLƏR
Günümüzdə pul münasibətlərinə, Keynsin müəyyən etdiyi
çərçivədə baxılır. Şübhəsiz ki, Keynsdən günümüzə, pul nəzəriyyəsi
çox dəyişmiş və çox inkişaf etmişdir. Bununla birlikdə Keynsin
təməl nəzəriyyəsi mühafizə edilməkdədir. Keyns, pul sistemini üç
təməl bərabərliklə izah etmişdir:
1. qtisadi vahidlərin (özəl sektorun) tutmaq istədikləri və tələb
etdikləri pul miqdarını tanımlayan bərabərlik (Pulun tələb bərabərli-
yi);
2.Mərkəz
Bankının
müəyyən
etdiyi
pul
təklifini
tanımlayanbərabərlik (pulun təklif bərabərliyi;)
3.Pul bazarlarında tarazlığı ifadə edən bərabərlik. Tarazlıq
halında, Mərkəz Bankın təklif etdiyi pul miqdarı, özəl sektorun tut-
mağı arzu və tələb etdiyi pul miqdarına (effektiv pul tələbi) bərabər
olmaqdadır.
Pul nəzəriyyəsi pul miqdarındakı və faiz nisbətlərindəki dəyiş-
mələrin nominal milli gəlirlərindəki təsirini araşdırır. Pul nəzəriyyəsi
mütləq qiymətlərdəki dəyişmələri və bunların iqtisadi nəticələrini
incələyən elm sahəsidir. Pul nəzəriyəsi, mütləq qiymətləri tədqiq
edərkən, qiymət nəzəriyəsi nisbi qiymətlərin təşkili və mübadiləsini
araşdırır.
Məsələn, qiymət nəzəriyyəsi, bir litr benzin ilə bir kilo şəkərin
mübadilə nisbətinin necə meydana gəldiyini və bu nisbətdəki
mübadilənin hansı səbəblərəgörə olacağını tətqiq edər.
Pul nəzəriyyəsinin ən maraqlı və çox müzakirə mövzusu,
iqtisadiyatdakı mütləq qiymətləri müəyyən etmədə ən önəmli göstə-
rici olan pul miqdarının, mütləq qiymətlər yanında nisbi qiymətləri
də dəyişdirib-dəyişdirmədiyidir. Pul nəzəriyəsinin iki önəmli araşdır-
ma mövzusu vardır:mütləq qiymətlər ilə pul vahidinin dəyərini araş-
dıran pul dəyər nəzəriyyəsi, digəri isə mütləq qiymətlərdəki dəyişmə-
lərin nisbi qiymətlə nə şəkildə təsir edəcəyini araşdıran pul təsiri nə-
zəriyyəsidir.
41
Pul siyasətiisə, pul miqdarı və faizlərin iqtisadiyyatı nə şəkildə
və hansı formada yönləndirilməsi məsələsini araşdırır.
qtisad ədəbiyyatında üç əsas pul siyasəti rejimi mövcuddur.
1. Pul miqdarına əsaslanan pul siyasəti;
2. Kredit həcminə əsasən rejimləri pul siyasəti rejimləri;
3. Faiz səviyəsinə əsaslanan pul siyasəti rejimləri.
Pul siyasətində ağırlığın bəzən I rejimə, bəzən də II və ya III
rejimə keçdiyini söyləmək mümkündür. Məsələn, ABŞ-da 1981-ci
ilə qədər «pul miqdarı ağırlıqlı siyasət rejimi», sonralar isə «kredit
həcminə və daha sonra isə «faizlərə» ağırlıq verən siyasəthəyata
keçirilmişdir.
Pul siyasətinin məqsədi, toplam tələbi azaldan və ya genişlən-
dirən bir siyasət olaraq iqtisadi siyasətin tərkib hissəsidir. 1973-cü
ildə neft böhranı sonlarında pul siyasətinin önəmi artmış və pul
siyasətinin iqtisadiyyata təsirini müdafiə edən Çikaqo məktəbinin
(Monetarizm məktəbi) görüşləri bəzi ölkələrin hökumətləri tərəfin-
dən qəbul edilmişdir. Heç şübhəsiz pul siyasətini həyata keçirən in-
sititut-Mərkəzi Bankdır. Mərkəzi Bank pul təklifindən istifadə edərək
faiz nisbətlərini də dəyişdirə bilir. Faiz nisbətləri isə bilindiyi kimi in-
vestisiya və yığım səviyyələri üzərində təsirli olmaqdadır.
Pul siyasətinin əsas məqsədi, qiymət səviyyəsinə nəzarət,
iqtisadiyyatı sabitlik içində tutmaq, məşğulluq, iqtisadi artımı və
tədiyyə balansında tarazlığı təmin etməkdir.
1930-cu illərdəki iki hadisə pul siyasətinin rolu və məqsədləri
mövzularında bir dəyişməyə yol açdı. Bu hadisənin birincisi, böyük
depresiya və onun təşkil etdiyi kütləsəl və şiddətlənən işsizlik,
ikincisi də 1936-cı ildə Keynsin məşğulluq, faiz və pulun ümumi
nəzəriyyəsi əsərinin nəşr etməsidir. Keyns əsərində pul təklifindəki
bir dəyişmənin faiz nisbətlərinin dəyişməsinə, bunun da investisiyaya
təsirini geniş şəkildə izah etmişdir.
Daha sonralar, 1940-cı illərdəki hadisələr, pul siyasətinin
məqsədləri və alətləri üzərində dəyişiklik edilməsi mövzusunda
təsiri olmuşdur. Bunlardan Birincisi, II Dünya müharibəsi sırasında
və sonrasında, Federal Rezerv Sisteminin müharibə xərclərinin
maliyyəşməsi və faiz nisbətlərini düşük tutma siyasəti təşkil etmiş və
Dostları ilə paylaş: |