261
sənədlərinin pozulması zamanı cərimələr müəyyən edilir. Fond
birjasının üzvlərinə aid olan daxili normativ aktlar fond birjası
tərəfindən onun üzvlərinin təklifləri nəzərə alınmaqla müstəqil
müəyyənləşdirilir.
Fond birjasının beşəsas funksiyası vardır:
1) likvidlik ehtiyaclarını qarşılamaq;
2) alıcıları-satıcıları qiymətli kağızların alqı-satqısını etmək
üçün bir məkanda qarşılaşdırmaq;
3) qiymətli kağızların real kursunu müəyyən etmək;
4) kapitalın bir sahədən digər sahəyə axынını təmin etmək;
5) real bazarın yaradılmasına xidmət etmək.
Yeni qurulan hər hansı bir birja həmən bir çalışma tempi
göstərməz, bir müddət özlərini və təmsil etdiyi investisiya sahələ-
rini xalqa tanıtmaq məcburiyyətindədir. Bu tanıtma yavaş-yavaş
gerçəkləşdikcə birjaya qarşı xalqda bir güvən yaranmağa
başlayır.
Fəaliyyətə keçmə artan bağlılığın yetərli bir səviyyəyəçıxma-
sı ilə birjada ilk əməliyyatlar görülür. Lakin bunların miqdarı
azdır, birjada investisiya qoyanlar zamanla qazanclıçıxdıqlarını və
investisiyaların uzun müddətdə digər alətlərindən daha verimli
olduğunu gördükcə yatırımlarını artırırlar. Buna paralel olaraq
qiymətlər yüksəlməyə başlayır. Qiymətlərin yüksəlməsilə isə hər
kəs qazanır. Tələb bir az daha artır. Birjada mənfəətəldə edildiyini
görən və duyan hər kəs birjaya qaçmağa başlayır.
Xalqın səhmlərə yönəlik tələbini dayandıracaq, ya da
bazara birdən-birə bol aksiya tökülməsinə yol açacaq hər hansı
bir olay buna yetər. Məsələn, yüksələn qiymətləri satışa keçmək
üçün yetərli görən və hər kəsdən öncə davranmaq istəyən bir
böyük portfel sahibi (bank holdinq, investisiya fondu və s.) bir-
dən böyük miqdarda satışa keçir. Adətən, bunu görən başqaları
da satışa başlayır. Nəticədə satış artır vəpanika başlayır.
Panikanın başlaması iləöncə qiymətlər sürətlə aşağı düşür.
Daha sonra, alıcı olmadığıüçün iş həcmi də azalır. Azalma nə
qədər davam edir?
262
Qiymət və iş həcmindəki azalma başlanğıc nöqtəyə qədər
azalmaz və bu nöqtədən az və ya çox ola bilər. Həmin nöqtədə
bazarda qiymətlər sabitləşirmi? Təbiidir ki, yox. Xatırladılan on
kritik nöqtədəмцзакиря başlayır və satıcılar artıq satmaqdan əl
çəkirlər. Beləliklə, yeni bir təklif-tələb tarazlıgı meydana çıxır və
qiymətlər sabitləşir.Bazar bu təcrübədən zərər görür, həm dəйет-
кинляшмишşəklə düşür. Artıq səhmlərin sonsuzadək yüksəlməyəcə-
yi və düşərkən də sıfıra qədər enməyəcəyi öyrənilmişdir.
Birjalar yalnız iqtisadi həyatı deyil, bütün sosial siyasətin
barometridir. qtisadi olaylar, faktorlar və göstəricilər qədər,
hətta onlardan daha çox sosial-siyasət və sosial-psixoloji dəyiş-
mələr дя birjaya təsir edir.
Bazar iqtisadiyyatının апарыъы институтларындан biri olan
birjaların iqtisadiyyata эюстярдийи xidmətlər aşağıdakılardır:
1. Likvid saxlama fiınksiyaları;
2. Bazarda vahid qiymət təşkil etmə funksiyası;
3. Etimad və təminat funksiyası;
4. qtisadiyyatda barometr funksiyası;
5. Sərmayəyə hərəkətlilik (mobilitə) saxlama funksiyası;
6. Mülkiyyəti geniş xalq kütləsinə yaymaг;
7. Birjanın iqtisadiyyata ялавя малиййя ресурсу газандырмаг
имканы.
263
ФЯСИЛ 44. FOND BAZARININ PEŞƏKAR
ИШTИRAKЧLARI
Broker və diler fəaliyyəti. Əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi,
bazarın fəaliyyət göstərməsi üçün bazara maraq göstərən satıcı-
lar, alıcılar və vasitəçilər olmalıdır. Qiymətli kağızlar bazarında
vasitəçi rolunda, adətən brokerlər və dilerlər çıxış edirlər.
Tapşırıq və ya komisyon müqaviləsi əsasında müvəkkil və
ya komisyonçu kimi fəaliyyət göstərən hüquqi və ya fiziki şəxs
onun müştərisinin marağına uyğun və onun hesabına qiymətli
kağızlarla mülki hüquqi əqdlərin bağlanması broker fəaliyyəti
hesab edilir.
Qiymətli kağızlar bazarının broker fəaliyyəti ilə məşğul olan
peşəkar iştirakçısı broker adlanır. Broker sifətində həm fiziki
şəxslər, həm də h
üquq şəxslər çıxış edə bilərlər. Fond bazarında
peşəkar broker fəaliyyəti müəyyən lisenziya əsasında həyata
keçirilir.
Qiymətli kağızlar bazarında broker və ya broker təşkilatı
kimi fəaliyyət göstərmək üçün aşağıdakı tələblərə cavab vermək
lazımdır:
1. müəyyən edilən minimal kapitala sahib olmalıdır ki,
investor qarşısında maddi məsuliyyət hiss etsin.
2. qiymətli kağızlarla əməliyyatları tam və dəqiq təzahür
edən, işlənib hazırlanmış haqq-hesab sisteminə malik olmalıdır.
Broker və müştəri öz əlaqələrini müqavilələr əsasında qurur.
Broker müştərinin adından və hesabından çıxış edir. Broker
müştərinin tapşırığıəsasında hərəkət edir. Brokerin əsas gəliri
sazişlərin məbləğindən asılı olaraq tutulan komisionlardır.
Çox zaman brokerler öz fəaliyyətinə qiymətli kağızlar
bazarında müştərilərlə məsləhət etməyi də daxil edirlər.
Hüquqi şəxsin müəyyən qiymətli kağızlarının alış və satış
qiymətlərini elan edib, bu qiymətli kağızların elan edilmiş
qiymətlər üzrə alınması və ya satılmasınıöhdəsinə götürməkləöz
adından vəöz hesabından qiymətli kağızlarla alqı-satqıəqdlərinin
264
bağlanılması diler fəaliyyəti hesab edilir. Qiymətli kağızlar ba-
zarında diler fəaliyyətini həyata keçirən peşəkar iştirakçı diler ad-
lanır. Brokerdən fərqli olaraq diler qiymətli kağızlar bazarında
hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən investisiya şirkətlərini təmsil
edir. Əqdləri də müştərilərin hesabına deyil, öz hesabına yerinə
yetirir. Dilerin gəliri alqı-satqı qiymətləri arasındakı fərqdə olur.
Bazarda operator rolunda çıxış edən diler alqı-satqı qiymətlərini,
alınan və satılan qiymətli kağızların minimal və maksimal sayla-
rını, həmçinin də elan edilən qiymətlərin nə vaxta qədər qüvvədə
qalacağını müəyyən edir.
Qiymətli kağızların və ya onların sertifikatlarının saxla-
nılması, yaxud uçotu və qiymətli kağızlara olan hüquqların
keçməsi üzrə xidmətlər göstərilməsi depozitari fəaliyyəti hesab
olunur. Qiymətli kağızlar bazarının depozitari fəaliyyətini həyata
keçirən peşəkar iştirakçısı depozitari adlanır. Qiymətli kağızların
uçotu üçün təyin edilmiş hesabat "depo hesabı" adlandırılır.
Yalnız hüquqi şəxs depozitari ola bilər. Depozitari fəaliyyəti ilə
bağlı olan əməliyyatların hamısı depozitari və deponent arasında
bağlanan müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Depozitor
müqaviləsi yazılışəkildə bağlanır və bu müqavilənin bağlanması
deponentin qiymətli kağızlara olan hüququnun depozitariyə
keçməsini bildirir. Depozitar deponentin onda saxladığı qiymətli
kağızlar sertifikatlarının qorunмasına mülki hüquqi məsuliyyət
daşıyır.
Depozitari müqaviləsinə aşağıdakı mühüm şərtlər daxil
edilməlidir:
1) müqavilənin predmetinin birmənalı müəyyən edilməsi,
qiymətli kağızların sertifikatlarının saxlanılma və ya qiymətli
kağızlara olan hüquqların uçotu üzrə xidmətlərin göstərilməsi;
2) deponentin depozitaridə saxlanan qiymətli kağızlarıüzrə
sərəncam verilməsi haqqında deponentin depozitariyə məlumat
vermə qaydası;
3) müqavilənin qüvvədə olduğu müddət;
4) müqavilədə nəzərdə tutulmuş depozitari xidmətlərinin
ödənilməsinin həcmi və qaydası;
Dostları ilə paylaş: |