M. M. Musayev

 

74 

PHILOLOGIAE TURCICAE FUNDAMENTA. TOMUS PRIMUS, 

1959,  Wiesbaden Bd. I. 

ПОКРОВСКАЯ  Л.  А.  1964,  Грамматка  гагаузского  языка. 

Фонетика и морфология. Москва, Изд-во “Наука”. 

RADLOFF,  WILHELM  1882,  Vergleihende  Grammatik  der 

nördlichen  Türksprachen,  I.  Phonetik  der  nördlichen  Türksprachen. 

Leipzig.  

RƏHİMOV,  Mirzә  1965,  Azərbaycan  dilində  feil  şəkillərinin 

formalaşması  tarixi,  Azәrb.  SSR  Elmlәr  Akademiyası  Nәşriyyatı, 

Bakı:1965, 267 s.  

СEЛИВEРСТOВA  О.  Н.  2002,  Когнитивная  семантика  на 

фоне  общего  развития  лингвистической  науки.  –Вопросы 

Языкознания, № 6, с. 12-26.  

 SEZER,  Engin  2002,  Finite  inflection  in  Turkish,  The  Verb  in 

Turkish. LINGUISTIK AKTUEL/LINGUISTICS TODAY, s.1-45. 

SIZDIKOVA  P. 1984, XVIII-XIX ğğ.  Qazaq ädäbi tiliniñ tarıxı, 

Almatı, 246 s.  

Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков 

1984;  1986;  1988;  1997;  2002;  2006,  Фонетика;  Морфология; 

Синтaксис;  Лексика;  Региональные  реконструкции,    прo-  и 

прoтoязык, Москва  “Наука”.  

Татарская  грамматика  1993,  T.  I,  552  с,  T.  II  396  с,  T.  III, 

1992, 488 с, Казань, Татар. Книжное Изд-во. 

TEKİN,  Talat  1968,  A.  Grammar  of  orkhon  turkic.  İndiana 

University publications. The Hague (Uralic and altaic Series. Vol. 69).  

ТЕНИШЕВ  Э.  Р.    1976,  Строй  саларского  языка.    Москва  

“Наука”, 576 с.    

Türkmen  diliniñ  grammatikasy  1999,  Morfologiÿa,  Aşgabat 

“Ruh” 601 s.  

Türkçe Sözlük, 1, 2, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1998, 2523 s. 

Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, 2243 s. 

UĞURLU,  Mustafa  2004,  Türk  Lehçeleri  Arasında  Kelime  Eş 

Değerliği. Bilig, Sayı 29, s. 30-39.  

UZUN,  Leyla  Subaşı  1995,  Orhon  Yazıtlarının  Metindilbilimsel 

Yapısı, Ankara, 176 s. 

UZUN, Nadir Engin 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve 

Türkçe, İstanbul.  

---

 

75 

ЯЗЫКИ  НАРОДОВ    СССР  1966,  Тюркские  языки,    Москва 

“Наука”. 

ЯЗЫКИ  МИРА  1997,  Тюркские  языки,  Издатель.  Дом 

“Кыргызстан” Бишкек, 542 с.  

ВOРКAЧOВ  С.  Г.  2001,  Концепт  счастья:  понятийный  и 

образный  компоненты.  –Известия  АН.  Серия  Литературы  и  Языка, 

том 60, № 6, с. 47-58. 

ЮХАНСОН Л. 1987, Определенность и актуальное членение 

в  турецком  языке.  –в  сб.  Новое  в  зарубежной  лингвистике.  XIX, 

Проблемы современной тюркологии, Москва: Прогресс, s. 398-425. 

---

 

76 

II HİSSƏ 

 

MÜRƏKKƏB CÜMLƏ SİNTAKSİSİ 

 

I. MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN KONSEPTUAL-STRUKTUR  

MODELLƏŞDİRMƏSİ 

 

Dilçilikdә  mürәkkәb  cümlә  sintakasisi  indiyә  qәdәr,  әsasәn, 

aşağıdakı araşdırma-öyrәnilmә  aspeklәri  üzrә  tәdqiq edilmişdir: struktur-

funksional, struktur-semantik vә kommunikativ-sintaktik. Son zamanlarda 

mürәkkәb  cümlәlәrin  konseptual-struktur  modelinin hazırlanması  üzәrin-

dә dә durulmaqdadır. Belә ki, mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tәs-

nifi  artıq  konseptual-struktur  modellәşdirilmә  sәviyyәsindә  dә  aparıl-

maqdadır  (Musaoğlu 2007: 169).  

Mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tipologiyası indiyә qәdәr 

yuxarıda ilk adları çәkilәn üç aspekt üzrә әnәnәvi olaraq öyrәnilmişdir. Bu 

sahәdә  hәm  formadan  mәzmuna,  hәm  dә  mәzmundan  formaya  doğru 

istiqamәtlәrdә mürәkkәb cümlәlәrә aid müәyyәn araşdırmalar aparılmıştır. 

Bununla  belә,  indiyә  qәdәrki  әksәr  tәdqiqatların  ya  sırf  sinxiron,  ya  da 

diaxron yönümlәrdә yerinә yetirildiyi dә diqqәti çәkir. Daha doğrusu, mü-

rәkkәb  cümlәlәrin  öyrәnilmәsindә  sinxron-diaxron  yönümlü  vә  ya  başqa 

bir  deyişlә  retrospektiv  sәciyyәli  monoqrafik  tәdqiqatlar  hәlәlik  yox 

dәrәcәsindәdir. 

Türk dillәrinin digәr dil-nitq sәviyyәlәrinin retrospektiv aspektdә 

tәdqiqinә dә yalnız son onilliklәrdә başlanılmışdır (Гарипов 1979; Yusi-

fov 1984). Buna görә dә hәmin sahәdә vahid bir araşdırma-öyrәnilmә sis-

temi vә ya özünə məxsus elmi-tәdqiqat üslubu hәlәlik yoxdur. 

Türk  dillәri  indiyә  qәdәr  tarixi-mıqayisәli  metodla  daha  çox 

Orxon-Yenisey  yazılarından  başlanılaraq  günümüzә  qәdәr  öyrәnilmişdir. 

Bununla  bәrabәr,  ayrı-ayrı  tәdqiqatlarda  әn  qәdim,  yәni  ulu-әcdad  türk 

dilinin  yazıyaqәdәrki  mәrhәlәsinin  bәrpasına  müәyyәn  cәhdlәr  göstәril-

mişdir.  Onun  mövcudluğu  fonetik,  leksik-morfoloji  vә  tarixi-tipoloji 

dәllillәrlә artıq tәsdiq edilmişdir (Hacıyev, Vәliyev 1983: 9-49; Алияров 

1984: 4-38; Cәlilov 1983: 169-173; Əhmәdov 1983: 174-178). Bizcә, türk 

dillәrinin  yeni,  orta  vә  qәdim  inkişaf  mәrhәlәlәri  çağdaş  sinxron  sәviy-

yәsindәn  başlanaraq  öyrәnilәrsә,  o  zaman  onun  Orxon-Yenisey  yazıla-

rından  öncәki  ulu  layını  da  bütün  parametrlәri  ilә  daha  asanlıqla  bәrpa 

etmәk  mümkün olar. Ona görә ki, indiyә qәdәr türkoloji dilçilikdә bütün 

---

 

77 

dil sәviyyәlәrinin arxetiplәri vә buna müvafiq olaraq ulu dil qatı danışıq-

dialekt  sistemi  olaraq  qiymәtlәndirilәn  Orxon-Yenisey  yazılarına  görә 

müәyyәnlәşdirilmişdir.  Bunun  nәticәsindә  dә  türkologiyada  Orxon-

Yenisey yazılarından başlanan birxәtli linqvistik tәdqiqat yönümü vә türk 

xalqlarının  guya  VII-IX  yüzillәrdәn  etibarәn  Ön  Asiyaya,  elәcә  dә  

Qafqaza  kütlәvi  sürәtdә  yayılması  fikri  süni  surәtdә  formalaşdırılmışdır. 

Ancaq  qәdim  türk  dili  öz  informasiyavericilik  tutumuna  görә  ayrılıqda 

mükәmmәl  bir  әdәbi  dil  örnәyidir.  Buna  görә  dә,  şübhәsiz  ki,  özündәn 

öncәki  yetişmә-inkişaf  mәrhәlәsinә  malik  olmalı  idi.  Hәmin  mәrhәlә  isә 

qәdim  hun-türk  imperiyası  tarixinә  söykәnәn  ulu  vә  ya  әcdad  türk 

dövrüdür (Sheka 2009: 125-134). 

Bir sözlә, ümumtürk superetnosunun ünsiyyәt vasitәsi olan ulu vә 

ya  әcdad  dilin  mövcudluğunu  sübut  edәcәk  kifayәt  qәdәr  başqa  tarixi-

tipoloji  dәlillәr  dә  gәtirmәk  mümkündür.  Hәr  şeydәn  öncә,  qәdim  türk 

tarix-abidәlәrinin Sibirin vә Altayın әlçatmaz yerlәrindә qorunmasına gö-

rә  oraların  sәrt  tәbiәtinә  borculuyuq.  Ulu  hun-türk  qaynaqlarının  ora-

lardan,  elәcә  dә  Yaxın  Şәrq  vә  Qafqazdan  itirilmәsi isә,  böyük  Çin  assi-

milyasiyası vә әrәb istilası ilә bәrabәr, günümüzdә dırnaq arasındakı yaxın 

dostlarımızın vә ya qonşularımızın fәaliyyәti ilә dә әlaqәdardır. 

Bu kontekstdә çağdaş türk xalqları üçün ulu yurd vә ulu dil anla-

yışları tәkcә  Altaya  vә  Sibirә  görә deyil,  bütövlükdә bütün  böyük  Avra-

siya coğrafiyasına vә әn qәdim insan mәskәnlәrindәn biri olan Qafqaza da 

söykәnәrәk  müәyyәnlәşdirilmәlidir.  Çünki  eramızın  әvvәllәrindә  parça-

lanmış  hun-türk  superetnosunun  müxtәlif  tayfalarının  eyniköklü  dili  hәlә 

islamdan çox-çox öncә Qafqaz regionunda işlәnilmişdir. Bu dilin müxtәlif 

elementlәrinin  qonşu,  lakin  qohum  olmayan  digәr  olü  vә  diri  dillәrdә 

qalması da hәmin fikri subut etmәkdәdir (Mәlikov 1983: 128-136). Türk 

xalqlarının әn qәdim epos-folklor yaradıcılığının elementlәri ilә yaxından 

sәslәşәn,  “Manas”  vә  “Alpamış”  kimi  möhtәşәm  tarix-abidәlәrindәn  biri 

dә  mәhz  “Kitabi-Dәdә  Qorqud”dur.  Dastan  hәmin  regionda  vә  bu  әrazi-

dәki göy türk-oğuz hökmranlığı dövründә yaranmışdır.  Onun dilindә işlә-

nәn  әksәr  toponimik  adlar  da  elә  hәmin  regionun  tarixi-siyasi  coğrafiya-

sını әhatә etmәkdәdir. 

Türk dillәrinin әn qәdim ulu-әcdad qatının bütün dil sәviyyәlәrinә 

görә  bәrpası  mәsәlәsi  tәkcә  türkoloji  dilçiliyin  deyil,  bütövlükdә  türklü-

yün  vә  bununla  bağlı  olaraq  türkoloji  elmşünaslığın  qarşısında  duran  әn 

vacib problemlәrdәndir. Bu baxımdan ümumtürk dilinin digәr sәviyyәlәri 

ilә  bәrabәr  sintaktik  quruluşunun  da  tarixi-müqayisәli  metodla  petro-

---