M. M. Musayev

 

88 

Sintaktik  konstruksiyaların  hәr  birinin  hәm  ayrılıqda,  hәm  dә 

bütövlükdә  bir-birini  qarşılıqlı  әvәz  etmә  yolu  ilә  inkişafı  isә  dil  siste-

mindә  formal-paradiqmatik  әlamәtlәrin  dәqiqlәşmәsi,  tәkmillәşmәsi,  in-

tensivliyi vә s. bağlıdır. Buraya hәr hansı bir dövrdә әdәbi dillәrin inkişafı, 

normaları, uzusu vә ya dil alışqanlığı ilә şәrtlәnәn hәr cür analitik vә sin-

tetik bağlayıcı vasitәlәr daxildir. Yәni türk dillәrinin inkişaf tarixinin ayrı-

ayrı şәxsiyyәtlәrin yaradıcılığına, yaxud da ictimai-siyasi hadisәlәrә vә  ya 

müftәlif  xarakterli  ideoloji  sistemlәrә  görә  müәyyәnlәşdirilmәsi  düzgün 

deyildir. 

Ulu  türk,  orxon-türk,  oğuz-türk  vә  çağdaş  türk  dili  mәrhәlәlәri 

ümumtürk  dilinin  müxtәlif  tarixi  inkişaf  sәviyyәlәridir.  Çağdaş  oğuz-

karluq-qıpçaq apealında müәyyәnlәşәn türkcәlәr vә ya әdәbi dillәr vә dia-

lektlәr vahid bir dil-dialekt sisteminin ayrı-ayrı qollarıdır. Orxon yazısı da 

zamanına  görә  inkişaf  etmiş  әdәbi  dil  örnәyidir.  Bu  baxımdan  qәdim 

qıpçaq  abidәsi  S.Sarainin  “Gülüstan”  poeması,  oğuz  vә  uyğur-özbәk 

abidәlәri  “Oğuznamә”,  “Mәhәbbәtnamә”  dastanları,  yaxud  da  Y.Əmrә, 

Mәhtimqulu vә M.P.Vaqifin şeir dili sintaksisi eyni bir struktur-semantik 

quruluşa malikdir. 

Türkoloji  dilçilikdә  mürәkkәb  cümlәlәrin  struktur-funksional 

tәdqiqi  daha  çox  asılı  komponentlәrin  sintaktik  funksiyasına  görә  aparıl-

mışdır.  Asılı  komponentlәrin  funksiyası  sadә  cümlәdәki  analoqları  olan 

cümlә üzvlәrinә görә müәyyәnlәşdirilmişdir. Onların mürәkkәb cümlәnin 

әsas komponentlәrinin hәr hansı bir üzvünә vә yaxud ona bütövlükdә aid 

olduğu  göstәrilmişdir.  Burada  mürәkkәb  cümlә  tәrәflәrinin  mövqeyi, 

onları  әlaqәlәndirәn  hәr  cür  bağlayıcı  vasitәlәr  qurucu  әlamәtlәr  olaraq 

tәsniflәndirilmişdir.  Mürәkkәb  cümlәlәrin  tabelilik  әlaqәsinә  görә  tәsnif-

lәndirilmәsindә  sadә  cümlә  üzvlәrinin  sintaktik  funksiyasından  hәrәkәt 

edilmişdir.  Mürәkkәb  cümlәlәrin  mәnaca  növlәri  bütövlükdә  sintaktik 

quruluşa  görә  deyil,  budaq  cümlәlәrin  adları  ilә  öyrәnilmişdir.  Daha 

doğrusu,  onlar  mübtәda  budaq  cümlәsi,  xәbәr  budaq  cümlәsi,  tamamlıq 

budaq  cümlәsi,  tәyin  budaq  cümlәsi,  zaman  budaq  cümlәsi,  yer  budaq 

cümlәsi, sәbәb budaq cümlәsi vә s. olaraq adlandırılmışdır. Hәmin tәdqi-

qatlardan bәzilәri aşağıda göstәrilmişdir  (Dәmirçizadә 1948: 24-35; Гру-

нина  1961:  135-163;  Гаджиева  1963:  24-47;  Гайдаржи  1981).  Burada 

mürәkkәb cümlәnin ikinci komponenti kimi özünü göstәrәn baş cümlә isә 

sanki unudulmuşdur. 

Mürәkkәb  cümlәlәrin  bu  şәkildә  tәsnif  edilmәsi  elmi-linqvistik 

baxımdan heç dә mәqsәdә uyğun deyildir. Ona görә ki, hәmin adlar öyrә-

---

 

89 

nilәn sintaktik konstruksiyaları komponentlәri ilә bütövlükdә ehtiva etmir. 

Mürәkkәb  cümlәlәr,  hәr  şeydәn  öncә,  müstәqil-qapalı  vә  sinxronik-se-

mantik  vahidlәrdir.  Onlar hәr  hansı  bir  mәtnә  müstәqil olaraq  daxil  olur. 

Bu baxımdan mürәkkәb cümlәlәr hәmin tәdqiqatlarda parçanın deyil, bü-

tünün  adı  ilә  adlandırılmalıydı.  Necә  ki,  1980-ci  illәrdәn  etibarәn  sözü-

gedәn tәsniflәndirmә sövq-tәbii olaraq düzәldilmiş vә mürәkkәb cümlәlәr 

Azәrbaycan  dilçiliyindә  daha  düzgün  bir  şәkildә  addlandırılmışdır. 

Mәsәlәn:  

-Mübtәda budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr; 

-Xәbәr budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr; 

- Tәyin budaq cümlәli tabeli mürәkәb cümlәlәr; 

-Tamamlıq budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr; 

-Zәrflik budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr: 

-Tәrzi-hәrәkәt budaq cümlәli tabeli mürkkәb cümlәlәr; 

-Zaman budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr; 

-Yer budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr; 

-Kәmiyyәt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümllәr vә s.  

Mürәkkәb cümlәlәrә hәsr olunmuş sonrakı türkoloji tәdqiqatlarda 

isә  struktur  әlamәtlәrlә  funksional  xususiyyәtlәr  birlikdә  dәyәrlәndiril-

mişdir. Belә ki, hәmin sintaktik vahidlәrin әvvәlkilәrlә müqayisәdә daha 

mükәmmәl  elmi-linqvistik  tәsviri  verilmişdir.  Sözügedәn  tәdqiqatlardan 

bәzilәri  aşağıdakılardan  ibarәtdir  (Покровская  1964:  69-87;  Abdullayev 

1974;  Баскаков  1984:  154-184;  Мусаев  1987:  83-92).  Bu  gün  isә  artıq 

mürәkkәb  cümlәlәrin  tәsniflәndirilmәsindә  sadәcә  ikinci  adlandırmadan 

istifadә olunur (Musaoğlu 2002: 104-174). Nürәkkәb cümlәlәrin struktur-

funksional tәdqiqindә onların analitik, sintetik, analitik-sintetik vә leksik-

morfoloji әlaqә üsullarından bәhs olunur. Hәmin әlaqә üsullarında müәy-

yәnlәşәn bütün formal-paradiqmatik әlamәtlәr aşağıda göstәrilәn tәdqiqat 

әsәrlәrindә geniş tәhlil olunur (Нартыев 1988:  65-136; Мусаев 1986: 60-

67; Мусаев: 1987: 77-85; Мусаев 1990a: 59-62). 

Bununla bәrabәr, mürәkkәb cümlәlәrin struktur, funksional vә se-

mantik әlamәtlәrinә görә tәsniflәndirilmәsindә başqa bir istiqamәt dә nә-

zәrә çarpır. Bu da әnәnәvi dilçilikdә bağlayıcısız mürәkkәb cümlәlәrin hi-

potaksis vә parataksislә birlikdә ayrıca sintaktik quruluş sәviyyәsindә mü-

әyyәnlәşdirilmәsindәn  ibarәtdir  (Грунина  1961;  Мусаев  1987;  Закиев 

1963: 31; Нартыев 1988: 139-183).  

Bağlayıcısız mürәkkәb cümlәlәr hipotaksis vә ya tabeli mürәkkәb 

cümlәlәr  vә  parataksis  vә  ya  tabesiz  mürәkkәb  cümlәlәr  sәviyyәlәrindә 

---

 

90 

izah olunmuşdur. Bunlar  әslindә bağlayıcısı buraxılmış cümlәlәr demәk-

dir.  Bağlayıcısız  mürәkkәb  cümlәlәr  olaraq  adlandırılan  sintaktik  konst-

ruksiyaların komponentlәrindәn hәr biri müstәqil struktur-semantik vahid 

kimi özünü göstәrir (Абдуллаев 1984: 26) vә açıq sintaktik quruluşda vә 

dil  ortamında  işlәnilir.  Buna  görә  dә  onları  bütövlükdә  frazadanböyük 

konstruksiyalar olaraq qәbul etmәk mümkündür (Мусаев 1990b: 24). Be-

lә  bir  vәziyyәtdә  isә  “bağlayıcısızlıq”ın  sintaktik  әlaqәlәr  sistemindә 

xususi bir universal-tipoloji hadisә olmadığı vә hәmin dil-nitq hadisәsinin 

işlәnilmәsinin yalnız “dildә qәnaәtә olan ümumi meyl”lә (kursiv bizimdir 

-M. M.)  şәrtlәndiyi müәyyәnlәşdirilmiş olur. 

Demәli, öyrәnilәn xususi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin bağ-

layıcılarsız işlәnilәn sintaktik quruluşları vardır. Onların komponentlәrinin 

әlaqәlәnmәsindә nә analitik xarakterli bağlayıcılar, bağlayıcı sözlәr, nә dә 

sintektik  özәllikli  әdatlar,  şәkilçilәşmiş  morfoloji  elementlәr  vә  digәr 

bağlayıcı vasitәlәr işlәnir. Bu cür leksik-morfoloji bağlılıq üsulunu “bağ-

layıcısızlıq”  kimi  tәhlil  etmәk  düzgün  deyildir.  Ona  görә  ki,  mürәkkәb 

cümlә komponentlәrinin belә tabelilik әlaqәsi dә xususi-mürәkkәb mahiy-

yәt daşıyır; mәs.: Azәrb. Əgrək  derlər  bir yigid dutsaqmış (KDQ); türk. 

Solak Karaca derlerdi Sultan Baylendin bir kulu var idi (Кононов 1956: 

543) ; türkm.  Babalarımızın edi ölçəp bir biç dien nakılı şular ýaly zat-

dan gelip çıkandır (Danışıqdan).               

    İfadә planına görә mürәkkәb cümlәlәrin bu tip tabelilik әlaqәsi 

komponentlәrin predikativ mәrkәzlәrinin semantik valentliyinә vә morfo-

loji-sintaktik formalaşmasına әsasәn müәyyәnlәsir. Mәzmunun ifadәsindә 

isә  mürәkkәb  cümlәlәrin  hәmin  tipi  polipredikativ  vahidlәrin  digәr 

növlәrindә olduğu kimi reallasır. Burada da semantik-funksional sahә bir-

dәn  çox  hadisә  vә  hәrәkәt  aktına  ğörә  diferensiallasır.  Komponentlәri 

leksik-morfoloji  üsulla,  yәni  heç bir  bağlayıcı  vasitә islәnilmәdәn,  predi-

kativ  mәrkәzlәrin  leksik-sintaktik  valentliyinә  ğörә  әlaqәlәnәn  mürәkkәb 

cümlәlәr  qәdim    türk  dilindә  dә  islәnmisdir:  mәs.:  ol  qar  qamuγ  qїšїn 

inär/ašliq  tarїγ  anїn  önär  ‘Bütün  qış  qar  yağır/  bununla  da  çörәk  yetişir' 

(ДТС: 63). 

Türk  dillәrinin  oğuz-karluq-qıpçaq  layında  komponentlәri  ayrı-

ayrılıqda  analitik  vә  sintetik  üsullarla  әlaqәlәnәn  xususi-mürәkkәb  poli-

predikativ vahidlәr analitik-sintetik vasitәlәrlә formalaşan uyğun sintaktik 

konstruksiyalara  nisbәtәn  daha  geniş  yayılmışdır.  Xüsusi-mürәkkәb  poli-

predikativ  vahidlәrin  komponentlәri  arasında  analitik  üsul  bağlayıcılar, 

bağlayıcı-relyat,  korrelyat-qarşılıq  sözlәr,  qәlib-әvәzliklәr  vә  başqa  müx-

---