M. M. Musayev

 

86 

III  –  uluγ  taluj  smutri  kim  bulγaq  telgäk  üküš…  ‘Ulu  dәniz 

Samurdur, harada ki dalğalanma böyükdür’ (ДТС, s. 123); boluγluγ körür 

men‚ jaraγu munï/ kičigliktä taštïn aδїn joq müni… ‘ Mәn görürәm ki, o, 

çalışmaq  üçün  gәlmәlidir/  Az  yaşlılıqdan  başqa  onun  bir  qüsuru  yoxdur  

(ДТС, s. 112). 

Birinci bölgüdә verilmiş cümlәlәrin hәr ikisi mürәkkәb şәrt konst-

ruksiyasıdır. Birinci cümlәdә normal olaraq budaq cümlә әvvәl, baş cümlә 

sonra  gәlmişdir.  İkinci  cümlәdәki  asılı  komponentin  postpozisiyada 

işlәnmәsi isә inversiya hadisәsidir. Demәli, qәdim türk dilindә dә sintaktik 

sıralanmada simmetrik vә asimmetrik dil-nitq hadisәlәri bir-biri ilә paralel 

olaraq işlәnilmişdir. 

İkinci bölgüdәki birinci iki sintaktik konstruksiya aydınlaşdırma-

subyekt  әlaqәli  xususi-mürәkkәb  polipredikativ  quruluşdur,  yәni  әnәnәvi 

şәkildә adlandırsaq, mübtәda budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. 

Hәr  iki  mürәkkәb  cümlәnin  asılı  komponentlәrindә  işlәnilәn  “kimüŋdä”, 

“qajuda” bağlayıcı sözlәrinin әsas hissәlәrdәki korrelyat-qarşılığı olan ‘o’ 

әvәzliyi  burada  fakultativdir.  Qәdim  türk  dilindәki  hәmin  sintaktik 

vahidlәrin eyni tipli ümumoğuz varyantındakından başlıca fәrqi isә mәhz 

bağlayıcı  sözlәrin  yiyәlik  deyil,  yerlik  halda  işlәnilmәsindәn  ibarәtdir. 

Komponentlәri  asılı  hissәlәrdәki  ‘nečä’  bağlayıcı  sözü  ilә  әlaqәlәnәn 

ikinci iki sintaktik vahid isә müqayisә mәnalı polipredikativ vahidlәrdir. 

Üçüncü  bölgüdәki  birinci  konstruksiya  atributiv  әlaqәli  xususi-

mürәkkәb  polipredikativ  vahiddir,  yәni  әnәnәvi  dilçilikdәki  adı  ilә 

adlandırsaq  tәyin  budaq  cümlәli  tabeli  mürәkkәb  cümlәdir.  Burada  әsas 

komponentdә  korrelyat  funksiyasını  “kim”  әvәzliyi  yerinә  yetirir,  asılı 

hissәdәki  relyat-bağlayıcı  söz  isә  fakultativdir.  İkinci  konstruksiya  isә 

aydınlaşdırma-оbуекt  әlaqәli  xususi-mürәkkәb  polipredikativ  vahiddir, 

yәni әnәnvi dilçilikdәki adı ilә adlandırsaq tamamlıq budaq cümlәli tabeli 

mürәkkәb  cümlәdir.  Komponentlәrindәn  biri  açıq  quruluşlu  olan  mürәk-

kәb  cümlәdә  tәkcә  analitik  deyil,  hәm  dә  sintetik  bağlayıcı  vasitәlәr 

işlәnilir. Bu da hәmin konstruksiyaları çağdaş variantlarından fәrqlәndirir. 

Göründüyü kimi, türk dillәrinin hәm qәdim, hәm dә orta vә yeni 

inkişaf  mәrhәlәlәrindә  mürәkkәb  cümlәlәrin  hәr  iki  quruluşunun  işlәnil-

mәsindә  elә  bir  fәrqli  cәhәt  müşahidә  olunmur.  Daha  doğrusu,  hәr  hansı 

bir  sadә  genişlәnmiş  vә  ya  tabesiz  mürәkkәb  cümlә  olaraq  adlandırılan 

sintaktik konstruksiyaların bir-birinә vә ya mürәkkәb cümlәyә  çevrilmәsi 

faktı nәzәrә çarpmır. Ona görә dә hәmin sintaktik konstruksiyaların predi-

kativ, yaxud yarımpredikativ komponentlәrә bölünmәsi dilin bütün inkişaf 

---

 

87 

mәrhәlәlәrindә  yalnız  informasiyavericiliyә  görә  olub  danışıq  ortamında 

diferensiallaşır.  Bu  isә  hәr  hansı  bir  “göydәndüşmә”  struktur-semantik 

tәkamülü  rәdd  edir.  Belә  ki,  mürәkkәb  cümlә  sintaksisindә asılı  hissәlәr, 

yәni  budaq  cümlә  әsas  kompenentdәn,  yәni  baş  cümlәdәn  yalnız  qram-

matik  cәhәtdәn  asılı  olur.  Hәmin  konstruksiyaların  aktual  üzlәnmәsindә 

isә, yuxarıda gәtirilmiş nümunәlәrdәn dә göründüyü kimi, asılı hissә (bu-

daq cümlә) daha müstәqil, yәni rema verilәn, әsas kmponent (baş cümlә) 

isә  tema-mәlum  olan  yerindә  özünü  göstәrir.  Bununla  bәrabәr,  әksinә 

vәziyyәt dә istisna olunmur. 

Belәliklә, çağdaş türk dillәri diferensiallaşana qәdәr ümumtrk di-

lindә polipredikativ vahidlәrin bütün tiplәri, istәr “mürәkkәblәşmiş” sadә 

geniş  cümlәlәr,  istәrsә  dә  mürәkkәb  cümlәlәr  bir-biri  ilә  paralel  olaraq 

işlәnilmişdir. Bunu türkoloji dilçilikdә aparılan son araşdırmalarda mürәk-

kәb  cümlәlәrin  daha  protodil  sәviyyәsindә  işlәnildiyinin  göstәrilmәsi  dә 

sübut etmәkdәdir (Sheka 2009: 127).  

Bu  da  qәdim  türk  dövründәn  etibarәn  bir  sintaktik  qurumun 

digәrindәn  әmәlә  gәlmәsi  fikrini  qәtiyyәtlә  ortadan  qaldırır.  Mürәkkәb 

cümlәlәrin sinxron-diaxron aspekdә öyrәnilmәsi bir daha onu tәsdiq edir 

ki,  türk  dillәrinin  oğuz-karluk-qıpçaq  layı  onun  şәrq  qolundan,  yәni 

qırğız-yenisey  dil-dialekt  sistemindәn  sintaktik  quruluşunun  analitikliyi-

mürәkkәbliyi  ilә  seçilir  (Мусаев  1990b:  23).  Ona  görә  ki,  qәrb  qoluna 

daxil olan dillәr әn qәdim  türk dövründәn vә ondan çox-çox öncә dә Ön 

Asiyanın  qәdim  dillәri  ilә  bir  arealda  yerlәşmiş  vә  bir-biri  ilә  linqvistik 

әlaqәdә olmuşdur. İkincilәr isә daha çox sintektik quruluşlu dillәrlә tәmas-

da inkişaf etmişdir.  

  Orxon  abidәlәrinin  dilindә  işlәnilәn  mürәkkәb  cümlә  predikativ 

mәrkәzlәrinin qrammatik olaraq “sıfır” vәziyyәtindәki ifadәsi vә  bağlayı-

cı vasitәlәrlә işlәnilmәsi diqqәti çәkir. Bununla bәrabәr,  mürәkkәb cümlә-

lәrin şәrq qoluna daxil olan eyni dövr yazılı abidәlәrinin dilindәki uyğun 

sintaktik  konstruksiyalardan  müәyyәn  konstruktiv-qrammatik  xarakterli 

fәrqlәri  dә  türkoloji  dilçilikdә  әsaslı  müqayisәli-tipoloji  linqivistik  araş-

dırmaların  aparılmasını  tәlәb  edir.  Bu  tip  araşdırmaların  hәlәlik  aparıl-

madığı  bir  halda,  türk  dillәri  mürәkkәb  sintaktik  quruluşunun  tәkamülü 

haqqındaki mövcud fikir mübahisә doğurur. Hәmin fikrә görә, mürәkkәb 

cümlәlәr guya bir, yaxud iki sadә cümlәnin inkişafı nәticәsindә әmәlә gәl-

mişdir  (Şirәliyev  1953:  35-36).  Əsl  hәqiqәtdә  isә  belә  bir  mülahizә  for-

mal-dialektik  mәntiqә  әsaslanır  vә  aprior  hökmdür,  çünkü  türk  dillәrinin 

illüstrativ-diaxronik faktları ilә tәsdiq olunmur. 

---