SADƏLƏŞDİRİLMƏZ KOMPLEKSLİK
263
bəhanəsi var idi: bu tamamilə on doqquzuncu əsrin elmi səviyyəsinə uyğun
deyildi. Gözün necə fəaliyyət göstərdiyi – yəni işıq fotonları tor qişaya ilk
dəfə düşdükdə nələr olduğu o dövrdə açıqlana bilməzdi.
352
Bəs Darvinin sadə bir quruluş kimi görüb üstündən keçmək istədiyi bu
sistem əslində necə işləyir? Gözün tor qişasındakı hüceyrələr üstlərinə düşən
işıq zərrəciklərini necə qəbul edirlər?
Sualın cavabı olduqca mürəkkəbdir. Fotonlar tor qişadakı hüceyrələrə
toxunduqda sanki bir-birinin ardınca ustalıqla düzülmüş domino daşlarını
hərəkətə gətirirlər. Bu domino daşlarının birincisi “11-cis-retinal” adlanan və
fotonların təsiri ilə hərəkətə keçən molekuldur. Foton ona təsir etdiyi anda
11-cis-retinal molekulu formasını dəyişdirir. Bu forma dəyişikliyi 11-cis-retinalla
əlaqədar olan “rodopsin” adlı zülalın da formasını dəyişdirir. Rodopsin bu
sayədə daha əvvəl hüceyrənin içində yerləşən, amma formasının uyğunsuzluğu
səbəbiylə reaksiyaya girə bilmədiyi “transdusin” adlı başqa bir zülal ilə birləşə
bilir.
Transdusin rodopsinlə reaksiyaya girmədən əvvəl GDP adlı başqa bir
molekula bağlı olur. Rodopsinə bağlandığı anda GDP-dən ayrılır və GTP adlı
yeni bir molekula bağlanır. Artıq 2 zülal (rodopsin və transdusin) və 1 kimyəvi
molekul (GTP) bir-birinə bağlanmış vəziyyətdədir. Bu yeni formaya birlikdə
“GTP-transdusinrodopsin” deyilir.
Ancaq hələ proses yeni başlamışdır. GTP-transdusinrodopsin adlı yeni
birləşmə hüceyrənin içində əvvəlcədən mövcud olan “fosfodiesteraz” adlı
başqa zülalla birləşmək üçün uyğun formadadır. Bu birləşmə vaxt itirilmədən
dərhal həyata keçirilir. Bu birləşmə nəticəsində isə fosfodiestaz zülalı daha əvvəl
hüceyrənin içində mövcud olan cGMP adlı molekulu parçalama xüsusiyyəti
qazanır. Bu proses bir neçə dənə deyil, milyonlarla zülal tərəfindən həyata
keçirildiyi üçün hüceyrənin içindəki cGMP-nin faizi sürətlə azalır.
Bəs bütün bunların görmə prosesi ilə nə əlaqəsi var? Bu sualın cavabını
tapmaq üçün bu maraqlı kimyəvi reaksiya zəncirinin son mərhələsinə qədər
baxaq. Hüceyrənin içindəki cGMP faizinin aşağı düşməsi hüceyrənin içindəki
“ion kanallarına” təsir edir. İon kanalları hüceyrənin içindəki natrium ionlarının
sayını tənzimləyən zülallardır. Normal şəkildə cGMP molekulları hüceyrəyə
kənardan natrium ionları daşıyır, başqa bir molekul da artıq ionları hüceyrədən
xaric edir və beləliklə, tarazlıq təmin olunur. Ancaq cGMP molekullarının sayı
azaldıqda hüceyrədəki natrium ionlarının da sayı azalır. Bu say azalması hüceyrə
içində elektrik tarazsızlığı meydana gətirir. Bu elektrik tarazsızlığı hüceyrəyə
bağlı olan sinir hüceyrələrinə təsir edir və “elektrik oyanması” adlandırdığımız
oyanma əmələ gəlir. Sinirlər bunları beyinə ötürür və orada da “görmə” adlanan
proses baş verir.
353
HƏYATIN GERÇƏK MƏNŞƏYİ
264
Qısa desək, bir foton tor qişadakı hüceyrələrin birinə toxunmuş və bir-birini
izləyən zəncirləmə reaksiyalar sayəsində hüceyrənin elektrik oyanması əmələ
gətirməsinə səbəb olmuşdur. Bu oyanma fotonun enerjisinə görə fərqlənir,
beləliklə, bizim “güclü işıq”, “zəif işıq” dediyimiz anlayışlar var. İşin ən maraqlı
cəhətlərindən biri də budur ki, yuxarıda bəhs etdiyimiz bütün bu mürəkkəb
reaksiyalar saniyənin ən çox mində biri qədər olan qısa müddət ərzində baş
verir. Daha maraqlı olan cəhət də bu zəncirləmə reaksiyanın tamamlandığı anda
hüceyrənin içindəki bəzi xüsusi zülalların 11-cis-retinal, rodopsin, transdusin
kimi ünsürləri yenidən əvvəlki halına salmasıdır. Çünki gözə hər an yeni
fotonlar toxunur və hüceyrədəki zəncirləmə reaksiya sistemi bu fotonların hər
birini yenidən qəbul etməlidir.
Burada qısa şəkildə xülasə etdiyimiz görmə prosesinin əslində daha
kompleks incəlikləri var. Ancaq bu xülasə belə nə qədər möhtəşəm sistemin
olduğunu bizə göstərmək üçün kifayətdir. Gözün içində o qədər kompleks, dəqiq
hesablanmış bir sistem var ki, bu sistemin təsadüflərlə ortaya çıxacağını iddia
etmək açıq-aşkar ağıldankənardır. Sistem tamamilə sadələşdirilməz kompleks
quruluşa malikdir. Əgər bir-birləri ilə zəncirləmə reaksiyaya girən çox sayda
molekulyar zərrənin biri əksik olsa və ya uyğun quruluşa malik olmasa, sistem
əsla funksiyasını yerinə yetirməyəcəkdir.
Bu sistemin darvinizmin canlılar haqqındakı “təsadüf” açıqlamasına
böyük zərbə endirdiyi aşkardır. Maykl Behe gözün kimyəvi tərkibi və təkamül
nəzəriyyəsi haqqında belə şərh verir:
Darvinin XIX əsrdə açıqlaya bilmədiyi görmə prosesi və gözün anatomik
quruluşu həqiqətən də heç bir təkamülçü məntiqlə açıqlana bilməz. Təkamül
nəzəriyyəsinin irəli sürdüyü açıqlamalar o qədər sadədir ki, gözdə baş
verən və kağıza köçürülməsi belə çətin olan inanılmaz dərəcədəki kompleks
prosesləri əsla açıqlaya bilməz.
354
Gözün sadələşdirilməz kompleks quruluşu bir tərəfdən darvinist
nəzəriyyəni Darvinin ifadəsi ilə “qəti şəkildə məhv edərkən”, digər tərəfdən də
canlıları üstün ağıl və qüdrət sahibi Allahın yaratdığını göstərir.
Xərçəng gözü
Canlılar dünyasında bir-birindən çox fərqli göz tipləri var. Bizə əsasən
onurğalılara xas olan və bir az əvvəl incəliklərindən bəhs etdiyimiz “kamera
tipli göz” quruluşu məlumdur. Bu göz quruluşu işığın sınması prinsipi ilə
işləyir. Kənardan gələn işıq gözün ön hissəsindəki büllurda sınaraq içəri keçir
və bu sayədə gözün arxa hissəsində fokuslanır.
Ancaq bəzi canlıların gözlərinin yaradılışı daha fərqli sistemlərlə işləyir.
Bunlardan biri xərçəngin gözüdür. Xərçəng gözü “işığın sınması” deyil, “əks
Dostları ilə paylaş: |