68
Cədvəl 2.2
Biokütlə(quru maddə), ilkin və ikinci bioloji məhsuldarlıq (Reymers, 1990)
Ekosistemin tipi
Sahə,
min.
km
2
Bitkinin kütləsi.
kq/m
2
Bitkinin
umumi
bioküt-
ləsi,
mlrd.
ton
Heyva-
nın
umumi
biokütləsi.
min. ton
tərəddüd
Təmiz ilkin məhsul,
illik, q/m
2
Umumi
temiz
ilkin
məhsul
ildə
mlrd. t
Heyvan-
laıiri
məhsul-
darlığı.
İldə min.
T
Tərəddüd
orta
rəqəm
Tərəddüd
Orta
rəqəm
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Rütubətli tropik
meşələr
17.0
6...80
45
765
330
1000... 3500 2200
37,4
260
Mövsümi yaşıl
tropik meşələr
7.5
6...80
35
260
90
1000...2500 1600
12
72
Mülayim qurşağın
həmişəyaşıl meşələri
5.0
6...200
35
175
50
600... 2500
1300
6,5
26
Mülayim qurşağin
qışda yarpağı
tökülən meşələri
7,0
6...60
30
210
110
600... 2500
1200
8,4
42
Tayqa
12.0
6...40
20
240
57
400... 2000
800
9.6
38
Meşə-kol
qruplaşmaiarı
8,5
2...20
6
50
40
250... 1200
700
6
30
Savanna
15.0
0.2...15
4
60
220
200... 2000
900
13,5
300
Çəmən-bozqır
9.0
0,?...5
1.6
14
60
200... 1500
600
5.4
80
Tundra və yüksək
dağlıq
8.0
0,1...3
1.6
14
60
10...400
140
1.1
3
Səhra və varımsəhra 18.0
0.1...4
0.7
13
8
10...250
90
1,6
7
Quru səhralar,
qayalıqlar. Buzlaqlar 24.0
0...0.2
0.02
0.5
0,02
0...10
3
0.07
0.02
Mədəniləşmiş
torpaqlar
14.0
0.4...12
1
14
6
100... 3500
650
9.1
9.0
Bataqlıqlar
2
3...50
15
30
20
800... 350
2000
4.0
32
Göllər və axar sular 2
0.01
0.02
0,05
10
100... 1500
250
0,5
10
Materik
ekosistemlərin cəmi
149
-
12.3
1837
1005
0...3500
773
115
909
Açıq okean
332.0 0..0.005
0.003
1.0
800
2...400
125
41.5
2500
Apvellinq zonası
0.4
0,005..0.1
0,02
0,008
4
400... 1000
500
0.2
11
Kontinental şleyf
26.6 0.001..0,04 0.01
0.27
160
200... 600
360
9.6
436
Yosun cəngəllikləri
və riflər
0.6
0.04...4
2
1,2
.12
500... 4000
2500
1,6
36
Estuari
1.4
0,01...6
1
1,4
21
200...3500
1500
2,1
48
Dəniz
ekosistemlərin cəmi
361
-
0.01
3.9
997
2...4000
152
55
3025
Yer üzərində cəmi*
510
-
3,6
1841
2002
0...4000
333
170
3934
*Litosfer aerobiosferin gatlarında orqunizmhrin biokütləsi oldqca azdır, litobiosferin
orqanizmlərinin məhsuldarlığı məlum deyil, aerobiosferinki isə cüzidir.
69
Son onilliklərdə bir çox nhəllarda ekoloji məhdudlaşmaya yüksək
səviyyədə diqqət yetirilir. Vacib problemləri həil edərkən təbii və fasilasiz
proseslərə yol verilən müdaxilanin həddini nəzərə almaq lazımdır.
Aqroekosistemin suni vasitələrlə «doldurulmasının» uğurlu olmasını
formalaşdırmaq meyli onun təbii potensialmm tükənməsini pərdələmək
deməkdir. Məsələn, mineral gübrələr müxtəlif bitkilərin davamlı istehsalının
təmin edilməsində uzunmüddətli vasitə ola bilməz, belə ki, ondan geniş isti-
fadə edilməsi mühüm torpaq ehtiyatının istifadəsini intensivləşdirərək, bu-
nunla da, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olur, humusun
miqdarının xeyli azalması bunu təsdiq edir.
XX əsrin ikinci yarısının xarakterik xüsusiyyəti «yaşıl inqilab»ın nə-
ticəsində yüksək məhsuldar taxıl şortlarının tətbiqi, mineral gübrələrin
yüksək dozada istifadəsi, iqtisadi cəhətdən bitki mühafızəsi vasitələrindən
(lakin ekoloji baxımdan təhlükəli) istifadəsi hesabına kənd təsərrüfatı isteh-
salı sahəsində bioloji məhsuldarlığın (məhsulün) xeyli artması idi. Bunun
nəticəsində 1950-1970-ci illərdə əsas qida məhsulü sayılan taxıl hasilatı
əhəmiyyətli dərəcədə çoxaldı. Lakin 1980-ci ilin əvvəlindən başlayaraq bu
artım göstəricisi dayandı. Bu, təbiətdən istifadənin energetik (enerji) effekt-
liyinin azalması qanununun təsirinin əks olunmasıdır (Reymers, 1990).
1970-1990-cı illərdə kənd təsərrüfatınm effektivliyini xarakterizə edərək,
alimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, sərf olunan iqtisadiyyat şəraitində əlavə
qoyulan enerji, nəinki çəkilən xərci ödədi ,qaytardı), hətta «mənfı enerjiyə»
keçərək torpağın və yem sahələrinin dağılmasına gətirib çıxardı.
Son vaxtlar istehsal olunan məhsluun keyfıyyəti xüsusi əhəmiyyət
daşıyır.
2.1.3. Aqroekosistemin tipləri, strukturu və funksiyaları. «Aqroeko-
sistem» anlayışı
Kənd təsərrüfatı təbii ekosistemləri əhəmiyyətli dərəcədə transfor-
masiyaya uğrayır. Bunun nəticəsində olduqca müxtəlif kənd təsərrüfatı
törəmələri (əkin, səpin sahələri, bağlar, çəmən, otlaq və s.) formalaş-mışdır,
bunlar qurunun üçdə birini (o cümlədən 1,5 mlrd. ha əkin (şum sahəsı) tutur.
Hər il təkrar şumlanan, gübrə verilməsini tələb edən ərazilər tarla tipli kənd
təsərrüfatı törəmələrə aid edilir. Bağlar, giləmeyvəliklər, üzümlüklər, çay və
kofe ağacı plantasiyaları bağ törəmələri adlanır; bunlar çoxillik fitosenoz-
lardır. Kənd təsərrüfatı məhsulü əldə etmək üçün baza hesab olunan və tro-
pikdən başlamış subtropikaya qədər geniş əraziləri tutan (3 mlrd. ha) çəmən
və otlaqlardır. Bu sahələrdə ilkin bioloji məhsulün formalaşması prosesi
təbii yolla gedir və ikinci (törəmə) bioloji məhsulün alınmasında istifadə
olunur (insanın nəzarəti və idarəedilməsi altında müxtəlif ev heyvanlarının