288
BİRİNCİ KİTAB
radır (Məd., Q., M.), Ver yeyim, ört yatım, gözlə canım çıxmasın
(M., Məd.), Sən yaxşılıq elə at dənizə, balıq bilməsə xalıq bilər (M.,
Məd., Q., Ab.), Çəkişməsən bərkişməzsən (M., Məd., Ab., Q.), Zə
rərin yansından qayıtmaq da qazancdır (M., Məd., Q., Ab.), Axtaran
tapar (M., Məd., Q.), Ölmə eşşəyim, yaz gələr, yonca bitər (M.,
Məd., Q., Ab.), Palaza bürün elnən sürün (M., Ab., Məd., Q.), İt də
getdi, ip də getdi və sair.
Tat dilində bəzi atalar sözlərinə də təsadüf olunur ki, onlar hər
iki dilin - yəni tat və Azərbaycan dillərinin qarışıq komponentlərin
dən ibarət olub müştərək atalar sözü və yə zərbül-məsəl, başqa söz
lə, hər iki dilin müxtəlif çarpaz budaqlarından yeni bir orijinal
hibrid-zərbül-məsəl yaranır. Məsələn: ədəb-ərkən çüstü ki, dünya
pul dünyasıdır. (Q., M.) - Mərifət nədir ki, dünya pul dünyasıdır.
Dəva haman dəvayü, bu stol davasıdır (Q.) - Dava həmin davadır,
bu stol davasıdır və s.
Azərbaycan dilində elə məsəllər vardır ki, isifadə məqamında
obyekt aidiyyatı məlum olsa da şəxs, hadisə, əşya və şairəyə müna
sibət naməlum qalır. Məs., azərbaycanlılar pis və ya yaxşı, yaxud
mənfi və ya müsbət mənada bu və ya başqa münasibətlə adı çəkilən
şəxsin gəlişi ilə əlaqədar aşağıdakı zərbül-məsəli işlədirlər: adını
çək, qulağını bur.
Tat atalar sözlərində isə eyni münasibətlə zidd mənalı iki mə
səl işlədilir ki, bununla da həmin ifadəni işlədənin haqqında bundan
əvvəl söhbət getmiş, indi isə söhbətin üstünə gəlmiş şəxsə dost və
ya düşmən münasibətini bildirir və bununla da ordakılan həmin
şəxs haqqında bir növ səfərbər edir, istiqamətləndirir. Bu cəhətdən
aşağıdakı tat zərbül-məsəlləri çox xarakterikdir:
Numrə ti, süfrərə vəngən (Məd.) - Hərfən: adını çək, süfrəni
sal (ancaq yaxşı, ayağı bərəkətli və arzu olunan adam haqqında),
Nümrə ti, çura vagi (Məd.) - Hərfən: adım çək, çomağı qap (dava
kar, bədxasiyyət, arzuolunmayan adam haqqında) işlədilir və s.
Məsələnin əhəmiyyətini nəzərə alaraq aşağıdakı bir sıra tat
atalar sözlərini həm orijinalda, həm də azərbaycanca qarşılıqları ilə
veririk. Sonuncu zərurət bizcə ona görə lazımdır ki, bu, müxtəlif
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
289
dillərdə olan atalar sözləri və zərbül-məsəlləri əyani müqayisə etmə
yə, onların oxşar və fərqli cəhətlərini aydınlaşdırmağa, yazılı və ya
zısız dillərdə folklor nümunələrinin yaranması və sabitləşməsi yol
larım izləməyə və nəhayət, həmin faktik dil materialından istifadə
edən tədqiqatçının əməli nəticələr çıxarması işini asanlaşdırmağa
kömək edəcəkdir. Həcmi artırmamaq üçün tat atalar sözlərini tədqiq
etdiyimiz bütün ləhcələrdə deyil, ancaq bir və ya iki ləhcədə veririk.
Onların Azərbaycan dilindəki qarşılığı Azərbaycan dilində buraxıl
mış atalar sözü kitablanndan götürülmüşdür. Tat atalar sözlərini isə
tatdilli mühitdə bu sətirlərin müəllifi toplamışdır.
Bu atalar sözlərinin özləri də Azərbaycan dilinin tat dilinə lek
sik təsirini əyani göstərmək üçün ən tutarlı faktik material hesab
olunmalıdır. Mötərizədə atalar sözlərinin nömrələri göstərilən nü
munələrdən aydın görünür ki, Azərbaycan dili leksemləri tat dilinin
lüğət fondunda özünə möhkəm yer etmişlər: bəy (10), zurna-qaval
(16), ər (32), yara (bədəndə, 99), köpək (104), səs (111), keçi (112,
116, 128), qonaq (129, 142), dəllək (130), quş (132), başmaq (140),
dəvəçi (142) və s. Azərbaycan və tat dillərinin leksik təsirinin bariz
dilçilik nümunəsi olan bu tat atalar sözləri ilk dəfədir ki, toplanıb
tədqiqata cəlb edilmişdir.
1.
Əzir o simər dəkərdən (Məd.)
Ə zir papaq körə bəçirən (M.)
Saman altdan su yeritmək
2. Təngtirə bsəri ərzin nə imbi vodoran (M.)
Örkən üstünə dan səpmək
3. Dəvərə bkomkə ov mıdarən (Məd.)
Vo qəlbol dəvə o bdorani (M.)
Xəlibirlə dəvəyə su daşımaq
4.
Adamin varza adaınin tafot dan (Məd.)
Ə ədəmi bə ədəmi fəqr hi (M.)
Adamdan adama fərq var
5. Moızərə ə rasan btərsirən (M.)
İlan vuran ala çatıdan qorxar
290
BİRİNCİ KİTAB
6.
Şənnəgun gisnə imunu (Məd.)
Öri umarəkarə kuki nəimbi (M.)
Utancaq adam süfrədən ac qalxar
7. Ə xoyə mov miçirən (Məd.)
Yumurtadan tük qırxır
8.
Ə xug yə mu kəşirəniş xeyri (M.)
Ə xug yə mü (Məd.)
Donuzdan bir tük
9. Ə təğ-təğ varastim bı sıl-sıl aftoring (Məd.)
Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük
10. Bəg dora əsə bidonduni nəmdənişund (M.)
Bəy verən atm dişinə baxmazlar
11. Vişərə çaka meyveyirə xırs m ıxan (Məd.)
Əmnırə xubirə xırs muxori (M.)
Annudun yaxşısını meşədə ayı yeyər
12. Bışeytun guguş mıdakron (mıdakrondən Məd.)
Be şeytun papuş badıxtan (M.)
Şeytana papış tikir
13. Postə ov umbuyu (Məd.)
Ə mündə ö bü miye (M.)
Su bir yerdə qalsa iylənər
14. Osyo vo nübeyi kor mini (M.)
Dəyirman növbədədir.
15. Çi məncini bqobti, midare biqaşuqti (M.)
Çi vəncini ura // uş mıxari
Nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına
16. Ə dur, bə dür zuma-qavalə səsi bödəmi xub imoran (M.)
Zurna-qaval səsi uzaqdan xoş gəlir
17. Dəvərə ra dərə kəkə a pasaeyi aftərə ( (mıdostə) Məd.)
Atəşirə kişite və xokistəri vozi beoxtani (M.)
Odu söndürüb kül ilə oynama
18. Ö n şin iy i(M .)
Su aydınlıqdır
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
291
19. Xışkə bqəd tariş mısuxtə (Məd.)
Xişkə bə odi tariş basuxtan (M.)
Qurunun oduna yaş da yanar
20. A pul cun neimbuy (Məd.)
Pulə mən qazanc soxtom, pul mənə qazanc nə soxte // mol
tirə bə xiştənti çapar soz, xiştəntirə bi mol çapar məni (M.)
Adam pulu (malı) qazanır, pul (mal) adamı qazanmır
21. Mərkisə be xo xiştən ərzün mdirən (Məd.)
Kişnəyə kərgə bixoyi ərzin mdare (M.)
Ac toyuq yuxusunda dan görər
22. İdəmi nəbastan ki kirə vo həvəyi vozi dare(M.)
Adam bilmir hansı havaya oynasın
23. İdəmi bə dinyö ye dönə miye (M.)
İnsan dünyaya bir dəfə gəlir
24. Kişnəyə idömi sanq mıxori (M.)
Ac adam daş da yeyər
25. Adamin a zuun xiştən bıataş muftunu (Məd.)
İdömi əzuhun bibələ muftuni (M.)
Adam dilindən bəlaya düşər
26. Bə xiştənti güvənmiş baş, bə idöminti nə (M.)
Hünərinlə öyün, atanla öyünmə
27. İdəmi xuma şir xorde (M.)
Xum şir xarda adamin (Məd.)
İnsan çiy süd əmib
28. Avtov əcə vedeşi (Məd.)
Avto əcə cəhiste (M.)
Gün hardan çıxıb
29. Raftüm ki nş biyorum, biğiş naharum inıorum (M.)
Bürgə aftənə bcövi çümirə kənd (Məd.)
Getdim saqqal gətirim, bığı da qoyub gəldim
30. Əzin guş mışdeşrən azu guş ivedeşirə (Məd.)
Əzin güş bastoran, bin güş bidoran (M.)
Bu qulağından alır, o qulağından vedir.
Dostları ilə paylaş: |