298
BİRİNCİ KİTAB
105. Zərə kük bədoyi xiştən geyiş nəimbi (M.)
Vura bilməyən daşm böyüyünü götürər;
Yaxud: Vuran oğul atasına geyişməz
lOö.Köpəgə səgə bzür bə ov bərdən neumbu (Məd.)
İti zorla ova aparmaq olmaz
107.Səg çiyi ki pəşi çi boşi (M.)
İt özü nədir ki, yunu da nə ola
108. Voçimti dirə bicə, vo güşti şinerə bicə (M.)
Görmək hara, eşitmək hara
109. Xərə vir satə // stə paluna apaseyi migeştən (Məd.)
Eşşəyi itirib palanını axtarır
110. Ye dəs çəpig nəmzanu (Məd.)
Tək əldən səs çıxmaz
111. Səsti bəxiştənti xoş nəye (M.)
Ə müng ştən həzi imarən (Məd.)
Səsi özünə xoş gəlir
112. Güspəndə səri xariş darən ki mırafton çobana
bıçuyi mıdasundan (Məd.)
Keçirə əcəli brasirəni çubuna bə çumuxi mıdasoyi xiştənə
(M.)
Keçinin əcəli yetişəndə çobanın çomağına sürtünər
113. Pador qalxoz imbu, idəmin nəimbu (M.)
Alim olmaq asandır, adam olmaq çətin
114. Yalağa bə cəhənnəm bərdund, kutri incö çi gərmu (M.)
Yanşağı cəhənnəmə apardılar, dedi odunu yaşdır
115. Zərə qədirirə zərgər mudunu (Məd.)
Zər qədrin zərgər bilər
116. Keçirə keçirə ə poyu mıdroxtanmd, güspəndə - güspənd (Məd.)
Keçini keçi ayağından asarlar, qoyunu - qoyun
117. Hiç kəs bə duğ xiştən tiış nəmügüyi (M.)
Heç kəs bıduğ ştən turş namgu (Məd.)
Heç kəs öz ayranına turş deməz
118. Ku bıku rast nəmyov, adamin bı adamin rast miyov (Məd.)
Dağ dağa qovuşmaz, insan insana qovuşar
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
299
119. Ə gürg tərsirəgar bıvişə nəmdaşı (Məd.)
Ə cənəvər tərsirəgor bə üşə nə mırey (M.)
Qurddan qorxan qoyun saxlamaz (meşəyə getməz)
120. Mafrağun bmən dərzənə, nəfrağunum bəti palanduza (M.)
Kəsək atana daş atarlar
121. İmruza kanra bısabameyl (Məd.)
İmruza karura bə səbəh məhil (M.)
Bu günün işini sabaha qoyma
122. Mənə cuvin nunmən tunə ə zərdə gəndümtin çakı (Məd.)
Öz doşabına qənaət eləmək özgənin balından yaxşıdır
123. Gürg güspəndə ipustı migeştən (Məd.)
Xiştənti cənəvər birən-birən budon qıspand darafte (M.)
Qurd qoyun cildində
124. Dil nasuzu ərəsqi nemyov (Məd.)
Dil nə suzi ə çimti ərs nəmye (M.)
Ürək yanmasa gözdən yaş çıxmaz
125. Goh binəl bizərən, goh bəmix (M.)
Ga bnəl mzərən, ga bmix (Məd.)
Gah nala vurur, gah mıxa
126. Nisyə xardəgar adamin dükərəm piyan imbu (Məd.)
Kar dırah mıxandi (M.)
Kar iki dəfə gülər
127. Moyi ə sər ştən kür mini (Məd.)
Muhi ə sər xiştəıl bü migirə (M.)
Balıq başdan iylənər
128. Xiştəni mərəgö bədüşirən, ə qunşi keçirə şirirə
xəbər bəgiftən (M.)
Qonşirə mixi bçümü pərdü peydi mstən (Məd.)
Qonşunun toyuğu qonşunun gözünə qaz görünər
129. Qunağə ə qunaq qəhri umorən // umoran, səhib xunara
ə hər dini (M.)
Qonaq qonağa nəmxoy, xunərə xuund cuxtürə namxoy
(Məd.)
Qonaq qonağı istəməz, ev sahibi hər ikisin
300
BİRİNCİ KİTAB
130.Dəlləkititın bsərmən girift? (Məd.)
Dəllokidrə bsərmə məvomuz (M.)
Dəlləkliyini bizim keçəl başımızda öyrənmək istəyir
131 .Mən mıtrənım danayi, u impürsürən çıqqada şir midaran (Məd.)
Mən deyirəm cöngədir, o deyir nə qədər süd verir
132. İncir xardəgar quşa dmdığı şəft imbu (Məd.)
Əncir yeyən quşun dimdiyi əyri olar
133. Əvəl kəmullu buy pəstə kilə xoy (Məd.)
Ərliyini öyrən, sonra evlən
134. Moyirə az ov hər ke giri təzə imbu (Məd.)
Mahirə hər ke giri nügi (M.)
Balığı nə vaxt tutsan təzədir
135. Xərbizə vədəşi xiyara şun (Məd.)
Xəmzə dərmo xiyor hiçi (M.)
Təzə gəldi, köhnə nəzərdən düşdü
136. Səg niştə giyovi bsəri, nə xştən mxardən,
nə güspəndə imeştən (Məd.)
Nə özü yeyir, nə özgəyə verir, iyləndirir, itə verir
137. Pülü nisti ki, dizd bəri, imoni ni ki şeytun bəri (M.)
Pulu yox oğru apara, imanı yox - şeytan
138. Nə bgüspənd braftan, nə bə həyət mırorən (Məd.)
Nə tüfəngə çaxmaqdır, nə tumana yamaq
139. Bə hər pilpilistəgar əşrəfi namgund (Məd.)
Hər parıldayan qızıl deyil
140. Düto pö mənə daşunde biye başmaq // keşi (M.)
Dü po mənə byə çəkmə mxastəni döşüni (Məd.)
İki ayağımı bir çəkməyə salıb
141. Kour xardəgar bciin gisnə imunu // qərdxund imunu (Məd.)
Buğdasını sütül yeyən xırmanda ac qalar
142. Vo dəvəçi qunaq birəgora dərvozəyi gərək firəh boşi (M.)
Dəvəçiyə əmcəyi dost birəgara me kouduni kala mebaşı (Məd.)
Dəvəçi ilə dost olanın darvazası gen gərək
143. Kala dara kala kölgeyi, ptlə dara ptle kölgeyi imbu (Məd.)
Böyük ağacın kölgəsi də böyük olar
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
301
144. Bhəsəl birə cö həngiş imbu (Məd.)
Bal olan yerdə an da olar
145. Dili yel xastəgara həmməşə dəsi kakə bdəri mibuyu (Məd)
Bala istəyən bəlasını da istəsin gərək
146. Bu bustun deşirəgar buçuyiş me qabul buyu (Məd.)
Bostana girən yabanı özünə qəbul edər
147. Ki sərsağı bterter mırav, terter sərsağ başı b ki mırav (Məd.)
Aləm gij ümbü bü məllo mırey, məllo gij bu bicə bıre // mire (M.)
Kim xəstələnsə mollaya gedər, molla xəstələnsə
kimin yanma getsin
302
BİRİNCİ KİTAB
TAT DİLİ LƏHCƏLƏRİNİN
MÜQAYİSƏLİ LÜĞƏTİNDƏN
Yazısız İran dilləri və ləhcələrinin tədqiq olunamasının zəruri
liyi və aktuallılığmı nəzərə alaraq biz tat dili ləhcələrinə aid bəzi
leksik materiallar bu əsərə əlavə etməyi qərara aldıq. Bizə elə gəlir
ki, həmin materiallar bu qrup dillərin müqayisəli tədqiqi işində
Azərbaycandakı xalqların dillərini öyrənənlərə, müqayisəli dilçiliklə
məşğul olan Azərbaycan dilçilərinə və şərqşünas-iranistlərə
müəyyən fayda verə bilər. Məhz tat dili ləhcələrinin lüğət fondunun
müqayisəsi ilə hər ləhcənin özünəməxsus fonetik və leksik xüsusiy
yətlərini, onların fərqli cəhətlərini aşkar edərək müəyyənləşdirmək
olar. Bu fərqli cəhətlər ləhcənin özünün (beləliklə də, dilin) daxili
inkişaf qanunlarının nəticəsi olduğu kimi başqa dilin (ya dillərin)
xarici təsirinin nəticəsi də ola bilər.
Kompakt halda tatlar, əvvəldə göstərdiyimiz kimi Azərbaycan
Respublikasında, Dağıstanda (Rusiya) bir neçə kənddə, həmçinin
İranda yaşayırlar1.
Biz müqasiyə üçün Azərbaycan tatlarının dilindən iki, İran tat
larının dilindən isə dörd ləhcə götürmüşük. Beləliklə, burada tat di
linin altı ləhcəsinə aid leksik materiallar verilir. Bu tat ləhcələri aşa
ğıdakılardır: Keringan, Hərzəni, İbrahimabad, Səgzabad (İran), Qo-
naqkənd və Məlhəm (Azərbaycan) ləhcələri.
Son iki ləhcəyə aid materiallar 1960-1961-ci illərdə lingvistik
ekspedisiya zamanı həmin yerlərdəki tat kəndlərini gəzmək, tatlarla
müstəqim kontakt yaratmaq yolu ilə toplanmışdır. Azərbaycan
ərazisindəki bu iki ləhcədən biri - Qonaqkənd ləhcəsi tat dilinin
1 Bu materialların bir hissəsi fars dili ilə müqayisədə İranda çap olunmuşdur. Bax:
Maqsud Hacıyev. Sovet İttifaqında bir İran dilinin tədqiqinə dair (tat dili
ləhcələrində materiallar). П məqalə. “Peyam-e nevin” jurnalı, Tehran, 1353/1974,
№9 (fars dilində).
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
303
şimal ləhcələrini, o biri - Məlhəm ləhcəsi isə həmin dilin cənub
ləhcələrini təcəssüm etdirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, tat dilinin nəinki təkcə müxtəlif ləh
cələri, həm də eyni ləhcənin müxtəlif şivələri arasında bəzən bir sıra
ciddi fonetik və leksik fərqlər mövcuddur. Misal üçün tat dilinin
mərkəzi ləhcəsinə (Ərüsküş-Daqquşçi) daxil olan şivələr arasında
fərqi nəzərdən keçirək: həmin fərqləri qabarıq şəkildə nəzərə çarp
dırmaq üçün bu ləhcənin şivələrini şərti olaraq altı qrupa bölmək
olar ki, bu da aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır.
Nümunə
1-ci
2-ci
3-ci
4-ci
5-ci
6-ci
üçün gəti
qrup
qrup
qrup
qrup
qrup
qrup
rilmiş söz
lər (Az.d.)
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
Deyiısən
baktəni
mukut-
rəni
badəni
kutyəsi
batəni
kutyənsə
gedirsən
bişəni
muraf-
təni
rafteybri
raftənisi
biraftəni
raftəndə
gəlirsən
maran i
amarey
amarey-
bri
amarəsi
əmarey
əınarən-
də
mənimlə
vəmi
vəmən
vəmu
vəmusu
vəyitimü
mənaza
bu sənsən
tiyi
turi
tri
thiri
triy
turi
yeyirəm
buxər-
muxar-
xardey-
xardə-
xardəb-
xardən-
dənim
dəm
t
brim
sim
rim
də
vur
bizən
bəzən
zərəybri
dirəngən
bizən
zərəna
çəkib
bikəşyə-
mukəş-
kəşyəy-
kəşyə-
kəşyə-
kəşyən-
aparıram
nim
yənim
brim
sim
nim
də
Belə fərqlər müqasiyə üçün götürdüyümüz Qonaqkənd və
Məlhəm ləhcələrinin şivələri arasında da vardır. Lakin biz burada
həmin fərqləri nəzərə almamış, hər ləhcənin yalnız bir şivəsinə aid
olan sözləri verməyə çalışmışıq.
Tat dilinin İrandakı dörd ləhcəsinə aid olan leksik material
müxtəlif müəlliflərin bu ləhcələrə dair İranda çap olunmuş əsər
lərindən2 toplanmışdır. Bundan əlavə biz bu materiallara 1966-1968
və 1970-1974-cü illərdə iranda işləyərkən (İran milli neft şirkətində
Dostları ilə paylaş: |