Ma qs ud ha c I y e V

298
BİRİNCİ  KİTAB
105. Zərə kük bədoyi  xiştən geyiş nəimbi  (M.)
Vura bilməyən daşm böyüyünü götürər;
Yaxud: Vuran oğul  atasına geyişməz 
lOö.Köpəgə səgə bzür bə ov bərdən neumbu (Məd.)
İti  zorla ova aparmaq olmaz 
107.Səg çiyi ki  pəşi çi boşi  (M.)
İt özü nədir ki, yunu da nə ola
108. Voçimti dirə bicə, vo güşti  şinerə bicə (M.)
Görmək hara, eşitmək hara
109. Xərə vir satə // stə paluna apaseyi migeştən (Məd.)
Eşşəyi  itirib palanını axtarır
110. Ye dəs çəpig nəmzanu (Məd.)
Tək əldən səs çıxmaz
111. Səsti bəxiştənti xoş nəye (M.)
Ə müng ştən həzi imarən (Məd.)
Səsi özünə xoş gəlir
112. Güspəndə səri xariş darən ki mırafton çobana 
bıçuyi mıdasundan (Məd.)
Keçirə əcəli brasirəni çubuna bə çumuxi mıdasoyi xiştənə 
(M.)
Keçinin əcəli yetişəndə çobanın çomağına sürtünər
113. Pador qalxoz imbu, idəmin nəimbu  (M.)
Alim olmaq asandır, adam olmaq çətin
114. Yalağa bə cəhənnəm bərdund, kutri incö çi  gərmu (M.) 
Yanşağı cəhənnəmə apardılar,  dedi odunu yaşdır
115. Zərə qədirirə zərgər mudunu (Məd.)
Zər qədrin zərgər bilər
116. Keçirə keçirə ə poyu mıdroxtanmd, güspəndə -  güspənd (Məd.) 
Keçini  keçi ayağından asarlar, qoyunu -  qoyun
117. Hiç kəs bə duğ xiştən tiış nəmügüyi (M.)
Heç  kəs bıduğ ştən turş namgu (Məd.)
Heç kəs öz ayranına turş deməz
118.  Ku bıku rast nəmyov, adamin bı adamin rast miyov (Məd.) 
Dağ dağa qovuşmaz, insan insana qovuşar
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
299
119.  Ə gürg tərsirəgar bıvişə nəmdaşı  (Məd.)
Ə cənəvər tərsirəgor bə üşə nə mırey (M.)
Qurddan qorxan qoyun saxlamaz (meşəyə getməz)
120.  Mafrağun bmən dərzənə, nəfrağunum bəti palanduza (M.) 
Kəsək atana daş atarlar
121.  İmruza  kanra  bısabameyl  (Məd.)
İmruza karura bə səbəh məhil  (M.)
Bu günün işini  sabaha qoyma
122.  Mənə cuvin nunmən tunə ə zərdə gəndümtin çakı (Məd.) 
Öz doşabına qənaət eləmək özgənin balından yaxşıdır
123.  Gürg güspəndə ipustı migeştən (Məd.)
Xiştənti cənəvər birən-birən budon qıspand darafte (M.) 
Qurd qoyun cildində
124.  Dil nasuzu ərəsqi nemyov (Məd.)
Dil  nə suzi ə çimti ərs nəmye (M.)
Ürək yanmasa gözdən yaş çıxmaz
125.  Goh binəl bizərən, goh bəmix (M.)
Ga bnəl mzərən, ga bmix (Məd.)
Gah nala vurur,  gah mıxa
126.  Nisyə xardəgar adamin dükərəm piyan imbu (Məd.)
Kar dırah mıxandi (M.)
Kar iki dəfə gülər
127.  Moyi  ə sər ştən kür mini  (Məd.)
Muhi ə sər xiştəıl bü migirə (M.)
Balıq başdan iylənər
128.  Xiştəni  mərəgö bədüşirən, ə qunşi keçirə şirirə 
xəbər bəgiftən (M.)
Qonşirə mixi bçümü pərdü peydi mstən (Məd.)
Qonşunun toyuğu qonşunun gözünə qaz görünər
129.  Qunağə ə qunaq qəhri umorən // umoran, səhib xunara 
ə hər dini (M.)
Qonaq qonağa nəmxoy,  xunərə xuund cuxtürə namxoy 
(Məd.)
Qonaq qonağı  istəməz, ev  sahibi  hər ikisin

---

300
BİRİNCİ KİTAB
130.Dəlləkititın bsərmən girift? (Məd.)
Dəllokidrə bsərmə məvomuz (M.)
Dəlləkliyini bizim keçəl başımızda öyrənmək istəyir 
131 .Mən mıtrənım danayi, u impürsürən çıqqada şir midaran (Məd.) 
Mən deyirəm cöngədir, o deyir nə qədər süd verir
132.  İncir xardəgar quşa dmdığı  şəft imbu (Məd.)
Əncir yeyən quşun dimdiyi  əyri olar
133. Əvəl kəmullu buy pəstə kilə xoy (Məd.)
Ərliyini öyrən, sonra evlən
134. Moyirə az ov hər ke giri  təzə imbu (Məd.)
Mahirə hər ke giri nügi (M.)
Balığı nə vaxt tutsan təzədir
135. Xərbizə vədəşi xiyara şun (Məd.)
Xəmzə dərmo xiyor hiçi (M.)
Təzə gəldi, köhnə nəzərdən düşdü
136. Səg niştə giyovi bsəri,  nə xştən mxardən, 
nə güspəndə imeştən (Məd.)
Nə özü yeyir, nə özgəyə verir,  iyləndirir,  itə verir
137.  Pülü nisti ki, dizd bəri, imoni ni ki şeytun bəri (M.)
Pulu yox oğru apara, imanı yox -  şeytan
138. Nə bgüspənd braftan, nə bə həyət mırorən (Məd.)
Nə tüfəngə çaxmaqdır, nə tumana yamaq
139. Bə hər pilpilistəgar əşrəfi namgund (Məd.)
Hər parıldayan qızıl deyil
140. Düto pö mənə daşunde biye başmaq // keşi  (M.)
Dü po mənə byə çəkmə mxastəni döşüni  (Məd.)
İki ayağımı bir çəkməyə salıb
141. Kour xardəgar bciin gisnə imunu // qərdxund imunu (Məd.) 
Buğdasını  sütül yeyən xırmanda ac qalar
142. Vo dəvəçi qunaq birəgora dərvozəyi gərək firəh boşi (M.) 
Dəvəçiyə əmcəyi dost birəgara me kouduni kala mebaşı (Məd.) 
Dəvəçi ilə dost olanın darvazası gen gərək
143. Kala dara kala kölgeyi, ptlə dara ptle kölgeyi imbu (Məd.) 
Böyük ağacın kölgəsi də böyük olar
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
301
144.  Bhəsəl birə cö həngiş imbu (Məd.)
Bal olan yerdə an da olar
145. Dili yel xastəgara həmməşə dəsi kakə bdəri mibuyu (Məd)
Bala istəyən bəlasını da istəsin gərək
146.  Bu bustun deşirəgar buçuyiş me qabul buyu (Məd.)
Bostana girən yabanı özünə qəbul edər
147. Ki sərsağı bterter mırav, terter sərsağ başı b ki mırav (Məd.)
Aləm gij ümbü bü məllo mırey, məllo gij bu bicə bıre // mire (M.) 
Kim xəstələnsə mollaya gedər, molla xəstələnsə
kimin yanma getsin

---

302
BİRİNCİ  KİTAB
TAT  DİLİ  LƏHCƏLƏRİNİN 
MÜQAYİSƏLİ  LÜĞƏTİNDƏN
Yazısız İran dilləri  və ləhcələrinin  tədqiq olunamasının zəruri­
liyi  və  aktuallılığmı  nəzərə  alaraq  biz  tat  dili  ləhcələrinə  aid  bəzi 
leksik materiallar bu  əsərə  əlavə etməyi  qərara  aldıq.  Bizə elə  gəlir 
ki,  həmin  materiallar  bu  qrup  dillərin  müqayisəli  tədqiqi  işində 
Azərbaycandakı  xalqların dillərini öyrənənlərə,  müqayisəli  dilçiliklə 
məşğul  olan  Azərbaycan  dilçilərinə  və  şərqşünas-iranistlərə 
müəyyən  fayda verə bilər.  Məhz tat dili  ləhcələrinin  lüğət fondunun 
müqayisəsi  ilə hər ləhcənin  özünəməxsus fonetik və  leksik  xüsusiy­
yətlərini,  onların  fərqli  cəhətlərini  aşkar  edərək  müəyyənləşdirmək 
olar.  Bu  fərqli  cəhətlər  ləhcənin  özünün  (beləliklə  də,  dilin)  daxili 
inkişaf  qanunlarının  nəticəsi  olduğu  kimi  başqa  dilin  (ya  dillərin) 
xarici təsirinin nəticəsi də ola bilər.
Kompakt halda tatlar,  əvvəldə  göstərdiyimiz  kimi  Azərbaycan 
Respublikasında,  Dağıstanda  (Rusiya)  bir  neçə  kənddə,  həmçinin 
İranda yaşayırlar1.
Biz müqasiyə üçün Azərbaycan  tatlarının dilindən iki, İran tat­
larının  dilindən  isə  dörd  ləhcə  götürmüşük.  Beləliklə,  burada tat di­
linin  altı  ləhcəsinə aid leksik materiallar verilir.  Bu tat ləhcələri  aşa­
ğıdakılardır:  Keringan,  Hərzəni,  İbrahimabad,  Səgzabad  (İran),  Qo- 
naqkənd və Məlhəm (Azərbaycan) ləhcələri.
Son  iki  ləhcəyə  aid materiallar  1960-1961-ci  illərdə  lingvistik 
ekspedisiya  zamanı  həmin  yerlərdəki  tat  kəndlərini  gəzmək,  tatlarla 
müstəqim  kontakt  yaratmaq  yolu  ilə  toplanmışdır.  Azərbaycan 
ərazisindəki  bu  iki  ləhcədən  biri  -   Qonaqkənd  ləhcəsi  tat  dilinin
1 Bu materialların bir hissəsi fars dili ilə müqayisədə İranda çap olunmuşdur. Bax: 
Maqsud  Hacıyev.  Sovet  İttifaqında  bir  İran  dilinin  tədqiqinə  dair  (tat  dili
ləhcələrində materiallar). П məqalə.  “Peyam-e nevin” jurnalı, Tehran,  1353/1974, 
№9 (fars dilində).
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
303
şimal  ləhcələrini,  o  biri  -   Məlhəm  ləhcəsi  isə  həmin  dilin  cənub 
ləhcələrini təcəssüm etdirir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tat  dilinin  nəinki  təkcə  müxtəlif ləh­
cələri,  həm də eyni  ləhcənin müxtəlif şivələri arasında bəzən bir sıra 
ciddi  fonetik  və  leksik  fərqlər  mövcuddur.  Misal  üçün  tat  dilinin 
mərkəzi  ləhcəsinə  (Ərüsküş-Daqquşçi)  daxil  olan  şivələr  arasında 
fərqi  nəzərdən  keçirək:  həmin  fərqləri  qabarıq  şəkildə  nəzərə  çarp­
dırmaq  üçün  bu  ləhcənin  şivələrini  şərti  olaraq  altı  qrupa  bölmək 
olar ki,  bu da aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır.
Nümunə
1-ci
2-ci
3-ci
4-ci
5-ci
6-ci
üçün  gəti­
qrup
qrup
qrup
qrup
qrup
qrup
rilmiş  söz­
lər (Az.d.)
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
şivələr
Deyiısən
baktəni
mukut-
rəni
badəni
kutyəsi
batəni
kutyənsə
gedirsən
bişəni
muraf-
təni
rafteybri
raftənisi
biraftəni
raftəndə
gəlirsən
maran i
amarey
amarey-
bri
amarəsi
əmarey
əınarən-
də
mənimlə
vəmi
vəmən
vəmu
vəmusu
vəyitimü
mənaza
bu sənsən
tiyi
turi
tri
thiri
triy
turi
yeyirəm
buxər-
muxar-
xardey-
xardə-
xardəb-
xardən-
dənim
dəm
t
brim
sim
rim
də
vur
bizən
bəzən
zərəybri
dirəngən
bizən
zərəna
çəkib
bikəşyə-
mukəş-
kəşyəy-
kəşyə-
kəşyə-
kəşyən-
aparıram
nim
yənim
brim
sim
nim
də
Belə  fərqlər  müqasiyə  üçün  götürdüyümüz  Qonaqkənd  və 
Məlhəm  ləhcələrinin  şivələri  arasında  da  vardır.  Lakin  biz  burada 
həmin  fərqləri  nəzərə  almamış,  hər  ləhcənin  yalnız  bir  şivəsinə  aid 
olan sözləri  verməyə çalışmışıq.
Tat  dilinin  İrandakı  dörd  ləhcəsinə  aid  olan  leksik  material 
müxtəlif  müəlliflərin  bu  ləhcələrə  dair  İranda  çap  olunmuş  əsər­
lərindən2 toplanmışdır.  Bundan əlavə biz bu materiallara  1966-1968 
və  1970-1974-cü illərdə iranda işləyərkən  (İran  milli  neft şirkətində

---