Ma qs ud ha c I y e V

284
BİRİNCİ KİTAB
К
kulə
-  kol
kurə
-  toplu
kələhə
-  böyük
kərg
-  toyuq
köüş
-  ayaqqabı (çəkərək)
kilə
-   1. ölçü vahidi, kilə; 2. qız
kami
-  hansı
kumpsovo
-g e r i
kuk
-o ğ u l
kul
-  bel  (çiyin)
kul
-  küt (pıçaq və  s.)
künd
-  yaxın
köüçə
-  çömçə
küşkə
-  balaca
kəlafa
-  böyük çala, kalafa
kiçəh
-  toyuq peyini  (zil)
köhül
-  kaha, mağara
kəmpircüm
-  az-maz
kapan
-  topa
Y
yəvər
yazi1
öüşə2
-  düyə
-   1.  yazı  (yazmaq  felindən);  2.  çöl 
(Klas. Az. d.)
Ö
-m e ş ə
1 Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında “çöl” mənasında işlənmiş “yazi” sözünün tat 
dilində qalması, bizcə, son dərəcə maraqlıdır.
2 Klassik fars dilində “bişe” şəklində olmuşdur.
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
285
öüsinə
öürəz
zərən
zangu
zuhun
ziley
zunə
joju
jrəngə şundən
-  nağıl
-  iməcilik
Z
-  vurmaq
-  üzəngi 
- d i l
-  tez
-  açar
J
-  kirpi
-  pas bağlamaq

---

286
BİRİNCİ KİTAB
TAT  ATALAR  SÖZLƏRİ*
Hər  bir  xalqın  atalar  sözləri  ədəbi  nümunə  olmaqla,  həm  də 
əvəzsiz dil materialıdır. “...Bir səhifə ilə ifadə olunacaq fikri bir söz­
lə ifadə edən”  (Viktor Hüqo) tat atalar sözləri  və zərbül-məsəllərinin 
toplanması  da bu cəhətdən  əhəmiyyətlidir.  Maraqlıdır ki, bir çox  tat 
atalar sözləri getdikcə daha fəal  surətdə Azərbaycan atalar sözləri və 
zərbül-məsəlləri  ilə  əvəz  olunur.  Deməli,  bu  vasitə  ilə  də  yeni 
Azərbaycan  leksik  vahidləri  tat  dilinə  daxil  olur.  Hətta  bəzi 
Azərbaycan  atalar  sözü  tat  dilindəki  müvafiq  atalar  sözü  ilə  paralel 
işləndiyi  kimi,  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatından  Azərbaycan 
dili  vasitəsilə alınmış və  tat dilində vətəndaşlıq hüququ qazanmış bu 
atalar  sözlərinin  bəziləri  müstəqil  işlənir,  başqa  sözlə,  burada  daha 
heç bir tat dili variantı  tələb olunmur və ya işlədilmir.
Məsələn,  tatlar “ixtilat danə rə bi  cənəvər miti”  (M.)  // söbət 
xərə bə gürg mütünü (S.)  misalını  işlətdikləri kimi eyni ilə (əlbəttə, 
cüzi  fonetik  fərqi  nəzərə  almasaq)  “Söhbət  danani  qürdə  vərər” 
(Ab.,  M.,  Q.)  şəklində  də  geniş  işlədirlər.  “Duruguçiyə  tə  bə  xunə 
piş  msanuııd”  (Q.)  -  “Yalançını  evinəcən  qovarlar”,  “Gafə //  sxənə 
rastürə  ə  gij  xəbər  astun//  ustun  (Q.,  M.)  -   “Dəlidən  doğru  xəbər”, 
“Be  üsgəsi  çalə  məkən,  xiştəntu  maftani”  (Q.)  -   “Özgəyə  quyu 
qazan  özü  düşər”,  “Əz  tün  hərəkət,  əz  mən bərəkət”  (Məd.),  “Əz  ti 
hərəkət,  ə  xudo  bərəkət”  (M.)  -   “Səndən  hərəkət,  Allahdan  bərə­
kət”,  “Əkerakun  nə  xardım,  a  dura  çumamə  kur  bu”  (Məd.)  //  bə 
ataşi  gər  nəbirim,  düreyi  çimmunə  vəkənd  (M.)  -   Yemədik 
kababından, kor olduq tüstüsündən, Xər çi  mdustan ki,  zəfəran çiyu 
(Məd.) -  Eşşək nə bilir zəfəran nədir,  “Arifə  yek  işarə”  (M.) // “Bə 
arif ya  işarə  vəsü”  (Q.) -  Arifə bir işarə,  “Bə qiyə  nəzərə  ce  mara”
* Bu nümunələr mənim “Azərbaycan tatlarının dili” (fonetika, leksika, 
morfologiya, sintaksis) (Bakı,  1995) monoqrafiyama əlavə dil materialları kimi 
çap olunmuşdur. Maqsud Hacıyev.
Buradakı  ixtisarlar  aşağıdakı  kimi  oxunmalıdır:  (M.)  -   Məlhəm,  (Məd.)  -  
Mədrəsə, (S.) -   Suraxanı, (Q.) -  Qonaqkənd, (Ab.) -   Abşeron tat dili ləhcələri.
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
287
(M.)  -   çağnlmamış  yerə  getmə,  “Dəvə  bə  sər  ləf mailə  bu”  (Q.)  -  
Dava  mollanın  yorğanı  üstündə  idi,  “Purirə  xorde  bə  ti  ləgərt 
məzən”  (M.) -  “Duzu yeyib  duz qabını  sındırma,  əqil  byoş  ni,  bsəri 
(M.)  -   Ağıl  yaşda  deyil,  başdadır  və  sair  atalar  sözləri  də  hər  iki 
dildə paralel  işlənməsi nöqteyi-nəzərdən buna misal  ola bilər.
Tat  dilində  elə  atalar  sözləri  də  vardır  ki,  bunlar yalnız  Azər­
baycan  dili  atalar  sözləri  ilə  ifadə  olunur.  Belə  atalar  sözlərinin  tat 
dilində  müqabil  ekvivalentinə  və  ya  ona  oxşar  variantına  tədqiqat 
obyektimiz  olan  tat  dili  ləhcələrində  rast  gəlməmişik.  Məs.  Suyun 
lal axanı,  adamın yerə baxam  (Məd.,  M.,  Q.); Tülkü haca gedir (M., 
Q.),  Gözəl  ağa  çox  gözəl  idi,  vurdu  çiçək  də  çıxartdı  (M.,  Məd.), 
Döymə  taxta  qapımı,  döyərlər  dəmir  qapını  (M.,  Q.,  Məd.),  Ağac 
bar gətirdikcə başını  aşağı  dikər (M., Məd.,  Q.,  Ab.),  İşləməyən diş­
ləməz (M.,  Məd.),  Keçənə güzəşt deyərlər (M.,  Ab.,  Məd.,  Q.), Eşit, 
inanma  (M.,  Q.,  Ab.),  Ölmə  eşşəyim,  yaz  gələr,  yonca  bitər  (M., 
Məd., Q., Ab.),  Sözü söz çəkər,  bez arşını  (M., Məd., Q.,  Ab.),  Yax­
şılığa  yamanlıq,  kor  eşşəyə  samanlıq  (Q.,  M.),  Yaxşılığa  yaxşılıq 
hər kişinin  işidir,  yamanlığa yaxşılıq ər kişinin  işidir (M.,  Məd.,  Q., 
Ab.),  Bağda  ərik  var  idi,  salam-əleyk  var  idi,  bağda  ərik  qurtardı, 
salam-əleyk qurtardı  (Q.,  M., Məd.), Daldan atılan daş  topuğa dəyər 
(Məd.,  M.,  Q.),  Kor  kora  kor  deməsə  korun  bağrı  çatlayar  (M., 
Məd.,  Q.,  Ab.),  Bilməyib  soruşmaq  ayıb  deyil,  bilməyib  soruşma­
maq ayıbdır (M.),  Könlü Jbalıq istəyən  gərək dənizə  girsin  (Q.,  M.,), 
Şirin  dil  ilanı  yuvasından  çıxardar  (M.,  Məd.),  Zimistan  çəkməyən 
bülbül  gülün  qədrini  nə bilsin  (M.,  Məd.,  Q.),  Yaz gələr,  üzüqaralıq 
kömürə  qalar  (Məl.,  Q.),  İt  hürər,  karvan  keçər  (Q.,  M.),  Soğan 
olsun,  nəğd  olsun  (M.,  Məd.,  Q.,  Ab.),  Tək  əldən  səs  çıxmaz  (Q., 
M.),  Zər qədrin  zərgər  bilər  (M.,  Q.),  Dama-dama göl  olar  (Q.,  M., 
Məd.),  Keçini  keçi  ayağından  asarlar,  qoyunu  qoyun  (M.,  Q.),  Kor 
nə  istər iki  göz,  biri  əyri,  biri  düz  (M.,  Q.,  Məd.),  Nə  şiş  yansın,  nə 
kabab  (Q.,  M.,  Məd.),  Dağ  dağa  qovuşmaz,  insan-insana  qovuşar 
(M.,  Q.),  Səbr elə halva bişər ey qora səndən,  bəsləsən  atlas olar tut 
yarpağından  (M.,  Məd.,  Q.),  Dənizdə  balıq  sevdası  olmaz  (M., 
Məd., Ab.,  Q.),  Adamı  adam eləyən paradır,  parasız adamın üzü qa­

---