Ma qs ud ha c I y e V

272
BİRİNCİ KİTAB
V
vamas
varastən
vəxəzundan1
vəçəqundən
vəçirən
vədərən
vagazirən
vəguftən
vələnd
vaçarundən
vəşməıdən
vir birən
vaburan
vaqundən
vəkəşirən
var2
variş3
vərəvurd səxtən4 
varistən 
vayistən 
vasal5
-  şiş (bədəndə)
-  qurtarmaq
-  durquzmaq
-  çırmalamaq
-  yığmaq
-  itələmək
-  bulaşmaq
-  götürmək
-  hörümçək
-  yıxmaq
-  söymək
-  itmək
-  əhatə etmək
-  soxmaq
-  oxşamaq (kiməsə)
-  külək
-  yağış
-  fürsəti əldə etmək
-  yağmaq
-  istəmək 
-b a h a r
1 Bir  sıra sözlərin  və bu  sözün əvvəlində olan  “və” (məsələn,  “vəxi” -  dur,  əmr forması, 
tək  və  s.  Müasir  fars  dilində:  “bərxiz")  Pəhləvi  dilində  “vər”  şəklində  olmuşdur. 
Göründüyü kimi, bu hissə tat dilində öz qədim formasını indi də saxlayır.
2 “Avesta” dilində “vata” -  külək, Mazandaran dialektində “va” (bax:  B.Dom. Göstərilən 
əsəri,  səh.  66),  giləkçə  isə  “var”.  Tat  və  Azərbaycan  dillərində  olan  “gilavar”  sözünün 
“gilə+var”  (yəni  “gilə,  dən  küləyi”)  sözlərindən  əmələ  gəldiyini  güman  etmək  olar. 
(Azərbaycan dilinin Bakı ləhcəsindəki var+əncil (külək+əncir) sözünə diqqət et.).
3 “Avesta” dilində: “vara” -  yağış, kürd dilində “varan”
4 Azərbaycan dilinin Təbriz ləhcəsində: “bələbürd” -  eləmək
5 Bu  söz  şəkil  və mənaca daha qədim görünür.  Birinci hissə “va” (“baz”, “vaz”) şəklində 
(Məsələn,  Tehran  dialektində  “açmaq”  mənasında)  qalır.  “Sal”  sözü  də  “il”  deməkdir. 
Beləliklə “vasal” sözü hərfən ilin başlanğıcı, “təzə il” mənasım verir.
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
273
vəs'
varəndə
vini2
vagaştən
vərəzə
vəcəyistən
vəkəndəgar
var dərən
vəxiştən
vəçənüm
varaftaran
vəlk
qaqla
qəd
qəjqun
qəmqəl
qərxund
qəcələ
qəyil
qəy4
qərqul
-  bəsdir
-  yağıntı
-  burun
-  qayıtmaq
-  yoxuş
-  oynamaq
-  ata
-  çevirmək, döndərmək,  hərlətmək
-  durmaq
-  dilənçi
-  dəymək, toxunmaq 
1) yarpaq;  2) budaq
Q
-  kuzə
-  içində  (bir şeyin)
-q a z a n
-   qab  yumaq  üçün  əski  (əslində  ağac 
qabığından)
-  borclu
-  ala qarğa
-  boğaz (bədən üzvü)
-  sağsağan
-  şalban 
- ç o x
-  aftava
1 Orta fars dilində olmuş bir ideoqram “vas” kimi oxunurdu. Müasir fars dilində 
bu söz  “bəs” şəklindədir. Göründüyü kimi tat dilində, oıta fars dilində olduğu 
kimi, ‘Vəs”, yaxud  “vəsü” formasında qalır.
2
 Qədim fars dilində:  “vayna”, orta fars dilində “vini”, m.f.d. bini.
3 Tat  dilinin  “Kilvar-Mədrəsə  (dilləri  tat dili  olan  erməni  kəndləridir)  ləhcəsində 
“qurtum-qurtum  su  içmək”  ifadəsindəki  “qurtum”  sözü  ilə  müqayisə  et.  Fars 
dilinin Tehran dialektində:  “qort”.
4 İşkaşim dilində həmin mənada “fəy”

---

274
BİRİNCİ  KİTAB
qağundən
-  sıxmaq
qüyiiq
-  qıyıq
qulpə
-  bərk pendir
qir -  qəcəl
-  dağ-kəsək
qəncuq
-   1. dişi (hey'
qəbəq’
-  alın
qürs bəstən
-  kif atmaq
qir
-  dağ,  aşınm
qarduç
-  iri qırma
qənşəl1
 2
-  ön, qabaq
D
dar3
-  ağac
dahar
-  dağ, qaya
dəxsirən
-  islanmaq
damasundən
-  yandırmaq
dəkəştən
-   1.  yatmaq; i
dəkuftən, dəkərdən4
-   1.  geyinməl
dambul
-  gavalı
dəmgə, yedəmgə
-  bayaq, bir a
dəni şirən
-  baxmaq
dərzən5
-  iynə
dürardən
-  çıxartmaq
1 Klassik  Azərbaycan  şeirində  (xüsusilə M.P.Vaqif və  Aşıq  Ələsgər dilində) olan 
“ay  qabağın”  ifadəsindəki  “alın”  mənasında  işlənmiş  “qabaq”  sözü  tat  dilində 
eyni ilə qalır. Bu tat sözü deyilmi?
2 Azərbaycan dilində:  “qənşər”
3 Midaya dilində: “daru”. Müq. et: dardan asmaq -  ağacdan asmaq, dara çəkmək, 
dor ağacı vəs.
4 Abşeron  ləhcəsində:  “dəgirən”
5 Tat dilinin bütün ləhcələrində iynəyə “dərzən”, kürd dilində isə “dərzi” deyilir. 
Azərbaycan dilində olan “dərzi” sözü həmin sənətdə işlədilən alətin (vasitənin)adı 
ilə, bizcə tat və kürd dillərində olan eyni sözdən əmələ gəlmişdir. Əfqan (“puştu”) 
dilində isə “dərz” kəsiyə, yarığa deyilir. Bu eyni ilə Tehran dialektində də belədir.
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
275
düşmə
-  bulaq
dəzərən
-  sancmaq (gülü, ya sancağı)
deydi
-  dünən
döü
-  div
dumar
-  kürəkən
duqaz
-  bax:  qəyil
dümbəl
-ç ib a n   (yara)
dəğəl
-  cığal
dəğdəğə
-  qorxu
diring
— tamam boş
daşundən
-  bax:  voqundən
dürvən
-  biçin
dürüjd
-  iri
dürəhün
-  düdkəş (M.f.d. dud+keş -  tüsti
əqül
əqülbənd
əzünsəri1
2
ənəştə
ərəq
əng
əcə3
əzini
əlmun
əngül
əlşmun
ərkuhun
əngaz
- a ğ ıl
-  ağıllı
-  səhər tezdən
-  səhər ac qarma
-   1.  tər; 2. araq
-  arı
-  haradan
-  belə
-  bizimki
-  düyün
-  siz in k i
-  ərköyün
-  çənə
1 F.E.Korş  nədənsə  səhv  olaraq  bu  sözün  Azərbaycan  sözü  olduğunu  güman  et­
mişdir.
2 Həmin mənada fars dilində “naşta”, Azərbaycan dilinin Təbriz ləhcəsində: “nəştab”
3 Abşeron ləhcəsində:  “əcə, cigə”

---

276
BİRİNCİ KİTAB
əyaz
-  ayaz, şaxta
əyəl
-  uşaq
əyəlgəri
-  uşaqlıq (çağları)
əsibiıən
-   1. darıxmaq; 2.  əsəbiləşmək
əsbar1
-  süvari
əngəstən
-  yerə salmaq
əncirən
-  doğramaq
əsjoy
-  dəyirman
ərs2
-  göz yaşı
G
girəsundan
-  yapışdırmaq
gürdə
-  böyrək
gəbə
-  xalça
gədək
-  bala (camış balası)
gal  zərən3
-  çağırmaq
gəmrə
-  təzək
gou4
-  öküz
guftirən5
-  demək
gaf
-  söz
C
cə'
- ç i r k
cıra zərən
-  çığırmaq
ciq xardən
-  cınlm aq
cihin
-  xırman
cılbıl
-  sıyıq
1 Qədim fars dilində “asabara” -  süvari
2  Bəzən bu sözə  “Urs”, “ers” formasında da təsadüf olunur.
3  Bəzən bu sözə “nə"rə saxtən” formasında da təsadüf edilir
4 “Avesta” dilindəki “qou” sözü (həmin mənada) ilə müqayisə et
5  Abşeron ləhcəsində:  “ktıən” , “kutirən”
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
277
cum
.  2
-  zırış
cıgə
-  yer
M
maqul
-  nə yaxşı
məmə
-  döş, məmə
mərəgou
-  inək
mərçikə
-  sərçə
məsən
-  bülöv
məhəl
-  vaxt
mingə
-  orta
muqli
-  yumruq
mamə xeylaqi
-  dişi cinsi
may
- a n a
maşü
- o la r
maypiyər
-  valideyn
mujinə
-  qanşqa
mung
-  səs
muşkin
-  bərk, möhkəm
mürə
-  muncuq
ş
şaband
-  çarıq bağı
şöü
-  gecə
şiriş
-  yapışqan
şe
-  köynək
şirava
-  südlü sıyıq
şişirən
-  basmaq,  tapdalamaq, yıxmaq
şit
-  duzsuz
1 “Avesta” və sanskrit dillərində həmin mənada işlənmiş “com” sözü ilə müqayisə et
2 Abşeron  ləhcəsində “cügə”

---