www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
83
tələbi birbaĢa tətbiq olunan mümarisələrə də aid etmək olar.
Təcrübə göstərir ki, Ģagird icra etdiyi mümarisənin nəticəsi ilə
tanıĢ olmadıqda, bu zaman nə kimi səhvə yol verdiyini
anlamadıqda mümarisə də öz əhəmiyyətini itirir, düzgün
bacarıq və vərdiĢlərin yaranmasını təmin etmir. Öz iĢinin
nəticəsi ilə tanıĢ olmayan, səhv edib-etmədiyini, əgər səhv
etmiĢsə, bunun nədən ibarət olduğunu anlamayan Ģagird (eləcə
də digər fəaliyyət sahəsinə yiyələnən adam) bəzən dəfələrlə
eyni səhvi təkrar edir, nəticədə səhv vərdiĢlərə yiyələnir.
Əksinə, Ģagird icra etdiyi mümarisələrin nəticəsi ilə tanıĢ
oldduqda, səhvinin nədən ibarət olduğunu anladıqda sonradan
bu cür səhvlərə yol verməməyə çalıĢır, deməli, öz fiziki iĢinin
gediĢini dərk etmək və izləmək imkanı əldə edir.
Faktlara müraciət edək. Psixoloqların apardıqları təc-
rübələrdən birində
1
yoxlananlara gözüyumulu müəyyən
uzunluqda (75 mm) xətt çəkmək tapĢırığı verilmiĢdir. Bu
zaman üç qrupun hər birində o birilərindən fərqli Ģəraitdə iĢ
aparılmıĢdır. Birinci qrupda olan yoxlananlara yerinə
yetirdikləri iĢin düzgün və ya səhv olması barədə məlumat
verilməmiĢdir. Ġkinci qrupda yoxlananlara hər xətti çəkdikcə
ümumi Ģəkildə «düzdür» və ya «səhvdir» xəbərdarlığı
edilmiĢdir. Üçüncü qrupda yoxlananlara çəkdiyi xəttin verilmiĢ
tapĢırıqdan nə qədər fərqləndiyi bildirilmiĢdir. Hər üç qrupda
yoxlanandar 100 cəhd etmiĢlər. Nəticədə qruplarda düzgün
uzunluqdan
fərqlənmə
aĢagıdakı
Ģəkildə
olmuĢdur
(millimetrlə).
Variantlar
Ġlk 30
xəttdə
Sonrakı 40
xəttdə
Axırıncı 30
xəttdə
Məlumat
verilmədikdə
19
22
20
1
Психология. / под ред. А.А. Смирнова и др. – М. 1962.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
84
«Düzdür» və ya
«səhvdir» xəbərdar-
lığı zamanı
23
16
12
Yayınma
halının
böyüklüyü
bildi-
rildikdə
6
4
3
Cədvəldəki rəqəmlərdən göründüyu kimi, yoxlananları
xəttin tapĢırıqdan nə qədər fərqləndiyi bildirilmiĢ üçüncü
qrupda çəkilmiĢ xəttlər tapĢırıga daha yaxın olmuĢdur.
Məktəbdə Ģagirdlərlə aparılmıĢ iĢ də mümarisələrin
nəticələri ilə tanıĢlıgın fəaliyyətin mənimsənilməsindəki rolunu
bir daha təsdiq edir.
Hər birində 10 nəfər olmaqla iki qrup ĠV sinif
Ģagirdlərinə eyni orfoqrafik və durgu iĢarəsi qaydalarını əhatə
edən çalıĢma verilmiĢdir. Bu iĢi maksimum sürətlə və düzgün
yerinə yetirməli olduqlarını bildirilmiĢdir. Bu zaman
qruplardan birində (A) hər bir mümarisədən sonra buraxılmıĢ
səhvlər təhlil olunmuĢ, digər qrupda (B) isə bu cür iĢ
aparılmamıĢdır.
10 mümarisədən sonra A qrupunda bu cür təhlil
aparılması dayandırılmıĢ və Ģagirdlərə mümarisəni düz və ya
səhv yerinə yetirmələri barədə heç bir məlumat verilməmiĢdir.
B qrupunda isə əksinə, buraxılmıĢ səhvlər təhlil olunmuĢdur.
Nəticədə A qrupu Ģagirdləri B qrupuna nisbətən yaxĢı nəticə
verdiyi halda, sonrakı 10 mümarisədə A qrupunun Ģagirdlərinin
nəticələri pisləĢməyə, B qrupunda olan Ģagirdlərin nəticələri isə
yaxĢılaĢmağa baĢlamıĢdır. Bunu aĢagıdakı diaqramdan aydın
görürük.
Bütün qeyd olunanlar mümarisələrin nəticələri ilə
tanıĢlığın fəaliyyətin mənimsənilməsindəki rolunu bir daha
təsdiq edir.
VərdiĢlərin yaranması zamanı tətbiq olunan mümarisələrin
məvəffəqiyyəti müsbət nəticələrin artmasında, səhvlərin azalmasında
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
85
özünü göstərir. Lakin müsbət nəticələrin yüksəlməsi heç də bütün
hallarda rəvan, yüksələn xətlə getmir. Eyni vəziyyətdə, səviyyədə
qala bilir, yüksələ və aĢağı düĢə bilir. Hər bir təkrardan sonra
səhvlərin azalması da eyni səviyyədə, rəvan getmir. Bu baxımdan
vərdiĢlərin yaranması prosesinin qrafik ifadəsini, necə deyərlər
mümarisə əyrisini vermək olar. Sınaqların miqdarı üfiqi xətt (absis),
iĢin yoxlanan əlaməti isə Ģaquli xətt (ordinat) üzrə qeyd olunur.
Qrafikdə alınmıĢ nöqtələri birləĢdirən xətt mümarisə əyrisi və ya
öyrənmə əyrisi adlanır. O, formalaĢan vərdiĢin inkiĢaf yolunu
səciyyələndirir. Bunu aĢağıdakı sxemdən aydın görürük.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
86
Mümarisələrin nəticələri ilə tanıĢlığın əhəmiyyətini
göstərən diaqram
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 111213 14151617 1819
Mümarisələrin sayı
A qrupu
B qrupu
ġəkil 3.
25
20
15
10
5
0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Mümarisələr
ġəkil 4. VərdiĢlərin yaranmasının mümarisə əyrisi:
səhvlərin miqdarının azalması (M.Ə.Həmzəyevə görə)
VərdiĢlərin yaranmasının digər qanunauyğunluğu onun
tərəqqisi və tənəzzülündə özünü göstərə bilir.
Hər hansı bir vərdiĢ hər hansı bir fəaliyyətə nə qədər çox,
С
ящфл
яри
н м
игда
ры
84
80
76
72
68
64
60
56
52
М
üв
яф
ф
яг
ий
йя
т э
ю
стя
ри
ъиси
(
%
-
ля)