Мащмуд аллащманлы
Yüklə 41,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
258 Aşıq Abbasla Şirvan Dostunun, «Xəstə Qasım» dastanında Xəstə Qasımla Ləzgi Əhmədin, «Valeh və Zərnigar» dasta- nında Valehlə Zərnigarın deyişmələri bunun ən gözəl nümunə- ləridir. Sonralar XIX əsrdə Aşıq Alı ilə Əsmər xanımın, Aşıq Hüseyn Şəmkirli ilə Reyhan xanımın deyişmələri də həmin ənənələr üzərində qurulmuşdur. Bizim məhəbbət dastanları- mızın müəyyən hissəsi ustad aşıqlarımızın həyat və yaradacılı- ğına həsr edilmişdir. Mən bu dastanları aşıq dastanları adlan- dırıram. Bunlar haqqında vaxtilə müəyyən mülahizələr söylən- mişdir. Məs., Hümmət Əlizadə hələ 1930-cu illərdə belə das- tanlar haqqında yazırdı: Bu dastanları ustad aşıqların vəfatın- dan sonra digər aşıqlar, yaxud şagirdlər onların həyat və yara- dıcılığından, əsərlərindən istifadə edərək düzəldirlər. Uzun müddət bu mülahizə folklorşünaslığımızda qəbul edildi. Ancaq aşıq sənətinin, yaxud ustad aşıqların yaradıcılığının tədqiqatı, araşdırılması, yaxud bu gündən keçmişə səyahət göstərdi ki, həmin dastanların yaradıcıları elə aşıqların özləridir. Onlar öz sağlığında keçirdiyi həyat yolu və əsərlərindən istifadə edərək öz dastanlarını yaradırlar. Beləliklə, bütün ustad aşıqlar haq- qında olan dastanların yaradıcıları elə özləridir. Belə dastan- larda ustad aşıqlar öz şeirlərini toplayaraq yaşadırlar. Deməli, haqqında söhbət açdığımız deyişmələrin müəllifləri də elə ustad aşıqlardır. Bu deyişmələr Azərbaycan aşıq poeziyasının müəyyən bir hissəsini təşkil edir. Bu deyişmələr ustad aşıq- larımız dünyagörüşünü, həyata baxışını, ictimai, bədii bacarı- ğını, dini-ürfani görüşlərini, sənətkar bacarığını aşkarlamaq üçün gözəl vasitələrdən biridir. Qurbaniyə Gəncədə yaşayan Pəri xanımı buta verirlər. Qurbani sevgilisinin arxasınca Gən- cəyə gəlir. Onu dövrəyə alıb dinləyicilər deyirlər ki, şəhərdə Dədə Yediyar yaşayır. O, Azərbaycan ozanlarının son nüma- yəndəsidir. Hələ indiyə qədər onun sözünün üstünə söz qoyan olmayıb. Şəhərə daxil olan bütün aşıqlarla deyişib hamısını məğlub eləmişdir. Qurbani deyir ki, mən gəlmişəm, böyük 259 ustadla deyişəcəyəm. Dədə Yediyar gənc aşığı bəyənir, ona xeyir-dua verir. Dədə Yediyar: Məndən salam olsun cavan aşığa Alnımızda yazı nə rəngdə idi. Yazdıran kim idi, yazan kim idi Əlində qələmi nə irəng idi. Qurbani: Al cavabın verim Dədə Yediyar Alnımızda yazı al irəng idi. Yazdıran allahdı, yazan ol əmir Əlində qələmi al irəng idi. Maraqlıdır ki, aşıqlar bu deyişmələrdə eyni zamanda həyat, cəmiyyət, heyvanlar, bitkilər aləmi, göy cisimləri haq- qında danışır, biri-digərinin həyat, sənət təcrübəsini yoxlayır və deyişmələrini də bu möcüzələr üzərində qururlar. Bu deyişmə yarışıdır, yoxlamadır. Aşıqların daxili aləmini açır, onların poe- tik dünyası ilə dinləyiciləri tanış edir. Ləzgi Əhməd: O nədir ki, dayanıbdır dayaqsız O nədir ki, boyanıbdır boyaqsız O nədir ki, doğar əlsiz-ayaqsız Üç ay keçər, ayağı var əli var Xəstə Qasım: Göy bir çadır dayanıbdır dayaqsız Ayla Gündür boyanıbdır boyaqsız Qurbağadır doğar əlsiz-ayaqsız Üç ay keçər ayağı var əli var. Çox zaman aşıqlar deyişmələri sırf islam dini, yaxud islam mifologiyası üstündə qurur və elə bil hər kəsin islamı bilməsi dərəcəsini sınağa çəkirlər: Aşıq Könlü: Xuda neynən ərş-əlam bəzədi O nədir ki, qızıl güldən təzədir 260 O nədir ki, əvvəl axır bizədi Nübat-nübat axır nəsdə dayandı. Molla Cümə: Həsən Hüseynlə ərş-əlam bəzədi O elmdir qızıl güldən təzədir O ölümdür, əvvəl axır bizədi Nübat-nübat axır nəsdə dayandı. Bu tipli deyişmələrin qəribə taleyi olmuşdur. Başqa sözlə, onlara qarşı hücumlar baş vermişdir. Xüsusilə İslamla bağlı, İslam mifologiyası haqqında olan deyişmələr qadağan olmuşdur. Onlar guya dini təbliğ edir, dinləyicilərin dünya- görüşünü korlayır. Qurbani ilə Dədə Yediyarın deyişmələri haqqında belə bir hadisə olub. M.H.Təhmasib mənimlə söhbə- tində dedi ki, 5 cildlik Azərbaycan dastanları çapa hazırlanırdı. «Qurbani» dastanında olan deyişməyə hücumlar oldu. Qurbani ilə Dədə Yediyarın deyişməsi bədii cəhətdən çox kamil, məzmunca dolğundur, onun elmi-bədii əhəmiyyəti böyükdür. Bu deyişməni dastandan çıxardıblar və qadağan etdilər. Alim dedi ki, mənim bütün səylərim bir nəticə vermədi. Sonrakı bu deyişmənin mətni itdi, mən günlərlə axtarıb tapa bilmədim. Bu deyişmənin originalını bərpa etmək qeyri-mümükündür. İndi də tapa bilmirəm ki, sonralar lap bərpa olunan variantda demək olar ki, yaramır. Başqa bir əhvalat. Bir gün M.H.Təhmasib məni Nizami adına Ədəbiyyat İnistitunun folklor şöbəsinə çağırdı. Dedi ki, 5 cildlik məhəbbət dastanlarının artıq üçüncü cildini hazırlamı- şıq. Demişəm ki, bu cildə rəyi sən yazasan. Mən cildi gətirib evə gəldim. Oxuyanda nə görsəm yaxşıdır. Aşıq Valeh və Zərnigarın yüksək bədii dillə deyilmiş, milli və İslam mifolo- giyasına həsr olunmuş deyişmələr qara karandaşla pozul- muşdur. Mən Təhmasib müəllimə dedim ki, bu kitabı şikəst eləməsinlər. Siz nüfuzunuzdan istifadə edin, bu kitab akademik nəşrdir. Deyişmələri saxlayın. M.H. Təhmasib dedi ki, mənim bütüm səylərim bir nəticə vermədi. Hətta Məmməd Arif müəl- Yüklə 41,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|