Maşınqayırmanın tarixinə dair

Qədim Şərqdə sənətçilik 

35

 

külçə  xaric  edilir.  Bu  proses  zamanı  dəmirin  böyük  bir  hissəsi  şlak 

şəklində  itkiyə  gedir.  Belə  ki,  sobanın  məhsuldarlığı  maksimum  50% 

təşkil  edirdi.  Digər  tərəfdən  təsvir  olunan  proseslə  bir  dəfəyə  təxminən 

500g  miqdarda  dəmir  əldə  etmək  mümkün  idi.  Ona  görə  də,  o  dövrdə 

böyük  miqdarda  döyülə  bilən  dəmir  istehsal  etmək  üçün  çoxlu  filiz  və 

uzun  proses  tələb  olunurdu.  Göründüyü  kimi  dəmir  bu  üsulla  maye 

şəklinə  salına  bilinmədiyindən  yalnız  döymək  üçün  yarayırdı.  Alınan 

dəmir  məsaməli  olur  və  sobadan  çixarıldıqdan  sonra  bir  başa 

döyülməklə emal edilirdi [1.16, 1.17].  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.13. Qədim Şərqdə sobada dəmir istehsalının sxematik təsviri.

 

 

Misirdə  dəmir  metallurgiyası  b.e.ə.  VII-VI  əsrlərdə  yaranmışdır.  Bu 

vaxta  qədər  dəmir  çox  kiçik  həcmdə  əldə  olunduğundan  qızıla  bərabər 

qiymətləndirilirdi.  Çox  vaxt    dəmir  istehsalı  üçün  meteorit  filizindən 

istifadə  olunmuşdur  və  ona  görə  də  onu  uzun  müddət  “ilahi  metal” 

adlandırmışlar.   

O dövrdə qızıl əşyaların hazırlanmasında istifadə edilən həm qaynaq, 

həm  də  lehimləmə  misirlilərə  məlum  idi.  B.e.ə.  2052

−

1785-ci  illərdə 

orta hökmranlıq dövründə kiçik qızıl əşyalar qaynaq edilirdi. Hazırlanan 

əsas hissəyə (gövdəyə) nusbətən qaynag edilən qızıl əşyanın aşağı ərimə 

temperaturuna malik olması əsas şərt idi. Qızıl yumşalana qədər qızdırı- 

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

36 

 

lırdı ki, onu başqasının üstünə çəkmək mümkün olsun. Sonra bütün əşya 

kiçik  kömür  sobaların  köməyi  ilə  qızdırılırdı  və  beləliklə  iki    hissə 

arasında birləşmə yaradılırdı. Misirlilər IV sülalə dövründə (b.e.ə. 2590-

2463-cü  illər)  qızılı  mis  və  gümüşlə  lehimləmək  texnologiyasına  da 

malik olmuşlar.    

Dəmirçi  alətləri  kimi  kobud  və  təmiz  emal  üçün  çəkiclər,  zindan, 

bülövlər  və  sonralar  kəlbətinlər  istifadə  edilməyə  başladılar.  Qədim 

Şərqdə  metalda  deşiklərin  açılmasına  rast  gəlinmir.  Döymə  yolu  ilə 

metalların  emal  texnologiyası  getdikcə  inkişaf  etdirilərək  b.e.ə.  III 

minillikdə  yüksək  səviyyəyə  çatır.  Misirdə  qalınlığı  0,01  mm  olan 

lövhələrin  döymə  ilə  alınmasını  sübut  edən  arxeoloji  tapıntılara  rast 

gəlinir.  Mis də kağız qalınlığına qədər döyülərək lövhə halına salınırdı. 

Kəsmə  ilə  emal,  ştamplama  və  sürtməklə  emal  da  üçüncü  minilliyin 

sonuna aid edilir [1.27].   

Əlvan  metallurgiyanın  tətbiqi  ilə  həm  də  çarxın  ixtirası  baş  verir. 

Metaldan  olan  alətlər  olmadan  bu  çarxların  istehsalı  mümkün  olmazdı. 

Çarxdan alına bilən fırlanma hərəkətinin effekti tezliklə başqa sahələrdə 

də 

tətbiqini 

tapır. 

Fırlanma 

hərəkətinin 

prinsipi 

gil 

qabların 

hazırlanmasında 

tətbiq 

olunmuşdur.  Gil  qablar 

ilk 

dəfə 

olaraq 

III 

minilliyin 

əvvəlində 

Mesopotamiyada 

tətbiq 

olunub 

və 

sonralar 

Hindistan,  Suriya    və 

Ögey  dənizi  hövzəsinə 

yayılmağa  başlayıb.  B.e.ə.  II  minillikdə  gil  qablar  artıq  Çində, 

Yunanıstanda və Orta Asiyada rast gəlinir. Sonralar fırlanma hərəkətinin 

ayaqla verilməsinə şərait yaradan texnikanın  yaranması  məhsuldarlığın 

artmasına  kömək  etmişdir, çünki  sənətçilər aparıcı lövhəni ayaqları ilə 

 

Şəkil 1.14. Qədim Misir torna avadanlığı. 

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

37

 

fırlatdıqlarından hər iki əli ilə gilə forma verə bilirdilər. 

Pəstahı  iki  mərkəz  arasında  bərkidərək,  bir  işçi  tərəfindən  iplə 

fırladılan  və  başqa  işçi  tərəfindən  alət  idarə  olunan  qədim  Misir  torna 

dəzgahı  ehtimala görə ağac emalı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Çünki, bu 

konstruksiya  ilə  böyük  güc  tələb  edən  metalın  kəsmə  ilə  emalını 

aparmaq  mümkün  deyildi.  Bu  dəzgahın  cizgisi  qədim  Misir  keşişi 

Peosiris tərəfindən b.e.ə. III minillikdə bir qəbir daşının relyefində həkk 

etdirilmişdir  (şəkil  1.14).  Torna  dəzgahının  ixtirası  ilə  qədim  Şərqdə 

fırlanma hərəkəti ilə işləyən başqa emal üsulları - deşmə, pardaqlama da 

tətbiq  olunmağa  başlayır.  Bu  üsullar  Aralıq  dənizi  hövzəsində  və 

Avropada  yayılmağa  başlayır.  Qədim  Şərqdə  istifadə  olunan  alətlər 

əvvəlki  mədəniyyətlərdə  istifadə  olunanlara  nisbətən  çox  inkişaf 

etmişdir.  Bu,  yeni  mədəniyyətdə  işə  olan  münasibətin  dəyişməsi  və 

əsasən yeni materialların tətbiqi sayəsində əldə edilmişdir.  

Kənd  təsərrüfatında  istifadə  edilən  alət  və  qurğular  neolit  dövründə 

tətbiq  edilənlər  ilə  oxşar  idi.  Burada  tətbiq  edilən  qarmaq,  kürü,  kotan, 

oraq 

və 

taxılı 

döymək 

üçün 

alətlər 

suvarma 

təsərrüfatına 

uyğunlaşdırılmışdılar.  B.e.ə.  IV  əsrdə  daş  dövründə  olduğu  kimi 

kamanla  işləyən  burğudan  istifadə  edilirdi.  Bu  dövrdə  Misir  daş 

burğulama qurğusu öz aktuallığını hələ saxlayırdı (şəkil 1.15).  

Agacı  deşmək  üçün  burulan  tilləri  olan  burğuların  ixtirası  da  bu  

dövrə  aiddir.  Burğunun  uc  hissəsi  daşdan  düzəldilirdi.  Pardaqlama 

materialı  kimi  qumdan  istifadə  edilirdi.  Qədim  Şərqdə  təkcə  müxtəlif 

sənət  adamlarını  özündə  cəmləşdirən  şəhərlərlə  bərabər  malları  həm 

daxilə,  həm  də  xaricə  satmaq  üçün  bazarlar  yaranmağa  başlayır. 

Bazarlarda  alver  işlərinin  öhdəsindən  gələn  insanlara  ehtiyac  yaranır, 

beləliklə ticarətlə məşğul olan tacirlər formalaşır.  

Böyük  mədəniyyət  mərkəzləri:  Misir,  Mesopotomiya,  Çin  və 

Hindistanı  əlaqələndirən  intensiv  alver  aparılmağa  başlayır.  Bu  əlaqə 

mədəniyyətlər  arasında  hazır  mallar  mübadiləsini  genişləndirməklə 

bərabər  kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  saxsı  və  toxuculuq  kimi  

materialların çeşidini artırmış, onların emalı üçün yeni üsulların  və  tex- 

---