Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

10 2
------
z  pytań  podanych  w  (III),  że  tylko  socjalizm  zbudowany  na 
bazie uspołecznienia środków produkcji daje możliwość znie­
sienia  wyzysku.  N atychm iast jednak  pojawia  się  nowe  pyta­
nie:  jakie  dod atk o w e  warunki  m uszą  być  spełnione,  aby ta 
możliwość doczekała się pełnej realizacji, aby na przykład zli­
kwidować pośredni wyzysk wsi przez miasto lub miasta przez 
wieś? Potrzebne jest zatem kolejne wypełnienie treści pojęcia 
socjalizmu.
Sąd problematyczny, o którym wspomnieliśmy, stwierdza je- 
dynie,  że  istnieją  takie  warunki,  w  których  realny  socjalizm 
osiągnie zgodność ze swoim pojęciem. Określenie tych warun­
ków,  a  więc  ponowne  przejście od sądu problematycznego do 
(nowego) apodyktycznego sądu pojęcia, zależy zarówno od roz­
woju teorii, jak i praktyki politycznej.
(VI)  W  naukach  przyrodniczych  istnieją  łatwo  widoczne 
punkty  orientacyjne,  które pozw alają zauważyć, które pojęcia 
wym agają aktualnie 
wypełnienia. 
Mianowicie we  wszystkich 
miejscach, gdzie przyrodnik używa frazesu 
„normalne 
warun­
ki pomiaru”, „układ izolowany”, 
„ceteris paribus
”, , jeśli zało­
żyć, że nie ma zakłóceń” itp., tam widoczne jest 
zadanie 
pole­
gające na określeniu warunków, a więc wypełnieniu pojęcia.
(VII) Całkowite wypełnienie pojęcia nie jest w skończonym 
czasie możliwe -  to prosta konsekwencja tezy o niewyczerpal- 
ności  konkretu m aterialnego, o której  była mowa w podpunk­
cie 3.2.  W tym sensie prawda sądu pojęcia jest zawsze prawdą 
względną.
Przedstawiony tutaj schemat nie pretenduje -  co zrozumiale 
-  do  uchwycenia  całokształtu  dialektyki  produkcji  duchowej. 
Wydobyliśmy  na  plan  pierwszy  te  operacje  poznawcze,  które 
m ają istotne znaczenie w rozwoju poznania teoretycznego. Dla­
tego też pominęliśmy tu problematykę zwrotnego oddziaływa­
nia  sfery  poznania teoretycznego na  sferę poznania  faktualne-

---

103
g0. W naszych tezach uwzględniliśmy w pewnej mierze destruk­
cyjny wpływ, jaki wywiera na poznanie teoretyczne konfronta­
cja z realnością, czyli  fakt,  że każde potwierdzenie teorii  rodzi 
natychmiast pytanie o  kolejne dookreślenia pojęcia, pominęli­
śmy natomiast specyfikę oddziaływania przeciwnego, to więc, 
iż każda zmiana w sferze teorii zmusza do pewnego przewarto­
ściowania faktualnych sądów istnienia i refleksji. Jak się wyda­
je, klasycy marksizmu również nie przywiązywali większej wagi 
do pominiętego tutaj  procesu27.  Marksizm  w  żadnym  razie  nie 
powinien być traktowany jako filozofia negująca -  śladem kon- 
wencjonalistów -   istnienie  „czystych  faktów”.  Sprawa jest  na 
tyle istotna, że wymaga tu jeszcze kilku zdań wyjaśnienia.
Trwała wiarygodność zgrom adzonego przez ludzkość ma­
teriału faktycznego jest niezbędnym warunkiem wszelkiej po­
ważnej pracy teoretycznej. Gdyby dane faktyczne ulegały prze­
wartościowaniu przy każdym nowym określeniu teoretycznym, 
to znikłaby  wszelka  możliwość  obiektywnej  oceny  teorii  na­
ukowej czy też konkluzywnego porównania dwóch alternatyw­
nych teorii.
Wiarygodność materiału faktycznego związana jest, jak to 
już sugerowaliśmy w podpunkcie 5.2., z pewną istotną w łaści­
wością semantyczną sądu istnienia i refleksji. Mianowicie sens 
sądu faktycznego tylko w niewielkim  stopniu (lub wcale)  po­
zostaje uzależniony od sensu wyrażenia zajmującego miejsce 
gramatycznego podmiotu.  Jakkolwiek  doniosła byłaby  rewo­
lucja  teoretyczna  dokonana  przy  przejściu  od  teorii  flogisto- 
nowej  do tlenowej, to sądy faktualne z obszaru danego działu 
chemii, zaakceptowane przed tą rewolucją, pozostają w mocy
”  Przypomnijmy,  że  Engels  twierdził,  iż  „na  użytek  codzienny  wiemy  i 
możemy  powiedzieć  z  całą  pewnością,  czy jakieś  zwierzą  istnieje,  czy  nie” 
(por. podpunkt  5.1.).

---

104
rów nież i później. Sąd istnienia „pow ietrze odflogistonowanę 
podtrzym uje palenie” pozostaje praw dziw y również po doko. 
nanym  przez Lavoisiera odkryciu tlenu. Sąd ten wymaga wó\y. 
czas jedynie drobnej korekty term inologicznej, zwrot „powie, 
trze odflogistonow ane” trzeba zastąpić słowem  „tlen”, pisząc- 
„tlen podtrzym uje palenie” . Jest to konsekw encja omówione, 
go ju ż   wcześniej  faktu,  że  w yrażenia odgrywające  rolę pod. 
m iotu gram atycznego w sądach faktualnych jedynie wskazu. 
j ą   na  pew ien  przedm iot,  tracąc  niem al  całkow icie  funkcję 
opisow ą.  Sytuacja zm ienia się radykalnie w momencie przej- 
ścia  od  sądu  refleksji  do  sądu  konieczności,  a  tym  bardziej 
sądu  pojęcia;  praw dziw ość  sądów   tej  kategorii  (w  których 
pojęcie występuje bądź w orzeczniku, bądź staje się zewnętrzną 
racją rozw ażanego  sądu)  zależy bow iem   istotnie od wartości 
poznaw czej  pewnej konstrukcji teoretycznej.
N ie ma nic dziwnego w tym, że Karol Marks pomimo swo­
jej  bezkom prom isowej  krytyki  tzw.  ekonomii  wulgarnej  ak­
ceptow ał niektóre jej ustalenia w zakresie poznania faktualne- 
go.  M iędzy  innymi  w  III tom ie 
Kapitału,
  w rozdziale „Pozór, 
który stw arza konkurencja”, czytamy: „Doświadczenie wyka­
zuje  tu  w ięc  w  sposób teoretyczny,  a  interesowna kalkulacja 
kapitalisty  w sposób  praktyczny,  że  ceny  towarów  określane 
są  przez płacę roboczą, procent i rentę, czyli przez cenę pracy, 
kapitału i ziemi, oraz że owe elem enty cen są czynnikami, któ­
re  rzeczyw iście  regulują kształtow anie  się cen” .  [Marks, En­
gels  1981, t.  2,  s.  528].
W żadnym wypadku nie jest moim zamiarem przekonywa­
nie kogokolwiek, że poczynione tu uwagi dotyczące roli mate­
riału faktycznego w rozwoju nauki w yczerpują problem.  Prze­
ciwnie, pozostaje tu mnóstwo kwestii wątpliwych, czekających 
na gruntowne zbadanie.  Wydaje się na przykład wysoce praw­
dopodobne,  że  stosowane  w spółcześnie  narzędzia  logiczne

---