Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

87
nie przeraża to, że stopień poznania, na którym dziś się znajdu­
jemy, jest równie niedostateczny jak wszystkie poprzednie. Obej­
muje  on już  ogromny  materiał  danych  i  wymaga  poważnych 
studiów  specjalistycznych  od  każdego,  kto  chce głębiej  wnik­
nąć w jakąś gałąź nauki”.
I  dalej:  „Prawda  i  błąd, jak  wszystkie  kategorie  myślowe, 
poruszające  się w ramach  biegunowych przeciwieństw,  posia­
dają walor absolutny tylko w  bardzo  ograniczonym zakresie -  
jak to właśnie widzieliśmy i  o czym mógłby wiedzieć również 
pan Diihring przy pewnej znajomości najprostszych elementów 
dialektyki, które traktują właśnie o niedostateczności wszelkich 
biegunowych przeciwieństw. Gdy tylko zastosujemy przeciwień­
stwo prawdy i błędu poza tym wyżej scharakteryzowanym wą­
skim zakresem,  staje  się one  względne,  i  tym  samym  bezuży­
teczne dla dokładnej terminologii naukowej; a jeżeli spróbujemy 
poza owym zakresem zastosować to przeciwieństwo jako bez­
względnie obowiązujące, dopiero wpadamy w prawdziwy kło­
pot; każdy biegun przeciwieństwa przechodzi w swoją odwrot­
ność, prawda staje się błędem, błąd -  prawdą”.  [Marks, Engels 
1982, t.  3, s.  215].
Z pracy 
Ludwik Feuerbach...
  wynotujemy z kolei  myśl na­
stępującą:  „...za życia  Feuerbacha nauki  przyrodnicze znajdo­
wały  się jeszcze  w  owym  gwałtownym  procesie  fermentacji, 
który dopiero  w  ostatnich  piętnastu  latach  zakończył się pew­
nym względnym wyklarowaniem.  Nagromadzono nowy mate­
riał poznawczy w niesłychanych dawniej  ilościach, ale ustano­
wienie  związku,  a  co  za  tym  idzie,  i  ładu,  w  tym   chaosie 
prześcigających się odkryć stało się możliwe dopiero ostatnio”. 
[Tamże, s. 623].
Po  czym:  „Ujęliśmy  więc  znowu  materialistyczne  pojęcia 
naszej głowy jako odbicia rzeczywistych rzeczy, zamiast w rze­
czywistych  rzeczach  dopatrywać  się  odzwierciedleń  tego  czy

---

88
innego szczebla rozwoju absolutnego pojęcia. (...) Wielka pod. 
stawowa  myśl,  że  świat  nie powinien  być  ujmowany jako ze. 
spół  gotowych  rzeczy,  lecz jako  zespół  procesów,  w  którym 
rzeczy pozornie niezmienne, jak również ich odbicia myślowe 
w  naszej  głowie,  tj.  pojęcia,  podlegają nieustannym  zmianom 
stawania się i zanikania, przy czym, pomimo całej pozornej przy. 
padkowości i wszelkich chwilowych odwrotów, przebija sobie 
ostateczną drogę  rozwój  postępowy  -   ta  wielka  podstawowa 
myśl  przeniknęła  zwłaszcza  od  czasów   Hegla  tak  dalece  do 
świadom ości powszechnej, że w tym ogólnym sformułowaniu 
nie  natrafia ju ż  chyba  na  sprzeciw.  Ale  uznać j ą   w  słowach, 
a stosować j ą  w rzeczywistości w każdym poszczególnym przy. 
padku, w każdej dziedzinie badań, to dwie różne rzeczy”. [Tam­
że,  s.  634-635],
Na podstawie zacytowanych tekstów następujące ustalenia 
uznaję za dobrze ugruntowane. Engels uważał:
(I) za niewątpliwe, że w historii ludzkiego poznania daje się 
wyodrębnić etap żmudnego zbierania materiału „poznawczego”;
(II)  że  na  tym  etapie  zachowuje  walor  biegunowe  przeci­
wieństwo „prawdy i błędu” . Przeciwieństwo to staje się mylące 
dopiero przy wykroczeniu poza obszar kompletowania „mate­
riału poznaw czego”;
(III) że dopiero przy przejściu do etapu myślenia teoretycz­
nego, a więc wówczas, gdy naukowiec przystępuje do „ustana­
wiania związku” i  poszukiwania „ładu  w tym chaosie prześci­
gających  się  odkryć”,  niezbędne  staje  się  dialektyczne  ujęcie 
zagadnienia prawdy i fałszu.
Czytelnik, który zechciałby sięgnąć do kolejnej  klasycznej 
pracy Engelsa,  a mianowicie do jego broszury 
Rozwój socjali­
zmu od utopii do nauki,
 znalazłby tam dodatkowe potwierdze­
nie zaproponowanej  wyżej  rekonstrukcji.  Pochodząca stamtąd 
opinia Engelsa o przygodach poznawczych  tak zwanego zdro-

---

89
wego rozsądku składa się z dwóch części: Engels najpierw pod­
kreśla epistemiczną przydatność zdrowego  rozsądku „w obrę­
bie swoich  czterech  ścian”  i jego  nieprzydatność  w  szerszym 
obszarze poznawczym.  „Tak na przykład na użytek codzienny 
wiemy i możemy powiedzieć z całą pewnością, czy jakieś zwie­
rzę 
istnieje, czy nie; ale przy dokładniejszym badaniu okazuje 
się, 
że jest to niekiedy ogromnie zawiła kwestia, o czym wiedzą 
doskonale prawnicy,  którzy daremnie biedzili  się  nad  tym,  by 
znaleźć  racjonalną granicę,  od  której  poczynając  uśmiercenie 
dziecka w łonie matki staje się morderstwem...” [tamże, s. 341].
Trzeba ponadto stale mieć w pamięci kantowskie odróżnienie 
rozsądku i rozumu, przejęte następnie przez Hegla przy założeniu, 
że  każda  z  tych  wyidealizowanych  władz  poznawczych  jest 
w pełni kompetentna do rozstrzygania pytania o prawdę we właści­
wym sobie obszarze epistemicznym.  Warto wreszcie odnotować 
interesującą uwagę, jaką na temat „sofizmatu podwójnego faktu” 
uczynił Antonio Gramsci w swojej ogromnie cennej krytyce książ­
ki Bucharina20. Sygnalizowane tu kwestie przedyskutujemy w pod­
punkcie 5.3., poświęconym problematyce prawa i istoty.
M „Badanie szeregu zjawisk w celu ustalenia stosunków między nimi za­
kłada istnienie  «pojęcia»,  które pozwala  odróżniać  ten  szereg  zjawisk,  które 
mają stać  się sprawdzianem  słuszności  własnego  przedsięwzięcia, jeżeli  nic 
dysponuje się przedtem kryterium wyboru.  Ale czym jest owo kryterium wy­
boru, jeśli nic czymś wyższym ponad każde pojedynczo badane zjawisko? Ja­
kąś intuicją, jakąś  koncepcją,  której  historia nie jest prosta, jakim ś procesem 
rozwoju kultury itd.  Uwaga ta łączy się ze spostrzeżeniem dotyczącym prawa 
«socjologiczncgo»,  które  nic jest  niczym  innym jak  dwukrotnym  powtarza­
niem tego samego faktu, raz jako faktu, raz zaś jako prawa (sofizmat podwój­
nego faktu, a nic prawo)”.  [Gramsci  1961, t.  I, s.  146].

---