Mavzu: Bozor sharoitida variatsiya ko`rsatkichlaridan foydalinishning zarurligi

7.3. Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut xossalari
Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut algebraik amallarni bajarish uchun eng qulay o’zgaruvchanlik me’yoridir. Bu jihatdan u arifmetik o’rtachani eslatadi.
Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovutlarning eng muhim xossalarini ko’rib chiqamiz.
s²_x va s_x arifmetik o’rtacha nisbatan hisoblanganda bu ko’rsatkichlar o’zgaruvchanlikning eng kichik qiymatli me’yoridir, ya’ni bunda A¹ . YUqorida isbotlanganiga ko’ra,
.
Bu yerda: d²q(x-A)². Demak, , chunki
qator hadlarini biror A o’zgarmas miqdorga kamaytirsak (yoki ko’paytirsak), ya’ni x-A, bu hol dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovutga ta’sir etmaydi, ya’ni yangi Uqx-A qator uchun bunday ko’rsatkich boshlang’ich qator ko’rsatkichlariga teng bo’ladi:
qator hadlarini biror o’zgarmas miqdor k marta qisqartirilsa (yoki ko’paytirilsa), dispersiya k² marta, kvadratik o’rtacha tafovut k marta ozayadi (yoki ortadi).
UqX/K bo’lsa


(6.8)
N - birinchi natural sonlar uchun kvadratik o’rtacha tvafovutni aniqlash ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Algebradan¹[6] ma’lumki, N - birinchi natural sonlar yig’indisi N(N + 1)/2, ularning kvadratlarining yig’indisi esa N(N+1)(2N+1)/6 ifoda bilan aniqlanadi. Demak, birinchi natural sonlar o’rtachasi: N(N + 1)/2 : N q (N + 1)/2 va (6.4) formulaga binoan ularning o’rtacha kvadrat tafovuti esa quyidagi ifodaga teng:
s2 q (N+1)(2N+1)*1/6 - (N+1)2 *1/4 bundan
s² q (N² - 1)*1/12. (6.12)
Bu formuladan foydalanish uchun misol qilib belgi darajalarini o’lchamasdan, to’plam birliklarini biror umumiy xususiyati asosida saflab (ranjirlab), so’ngra tartib sonlari bilan belgilab chiqish natijasida barpo bo’ladigan N - rangli qatorlarni olish mumkin.

7.4. Dispersiya va kvadratik o’rtacha tafovut hisoblashning soddalashtirilgan usullari

YUqorida bayon etilgan dispersiya xossalariga tayanib bu ko’rsatkichni, demak, kvadratik o’rtacha tafovutni ham hisoblashni bir muncha soddalashtirish mumkin. SHunday yo’llardan biri shartli moment usuli deb ataladi.
O’rganilayotgan x_i qatorning har bir hadidan A-o’zgarmas miqdorni ayirib, olingan natijalarni boshqa K-o’zgarmas miqdorga bo’lsak, boshlang’ich x_i qator o’rniga yangi u_i qator vujudga keladi, ya’ni U_i q (x_i - A) g’ K . Agarda qator teng oraliqli variantalarga ega bo’lsa, A - konstanta qilib qator o’rtasidagi hadni (variantani), K - konstanta qilib esa oraliq kengligini olish kerak, chunki bu holda hisoblash juda soddalashadi. So’ngra yangi u_i - qatorning varianta qiymatlari va ularning kvadratlaridan arifmetik o’rtachalar hisoblanadi:

natijada
Bu ko’rsatkich boshlang’ich haqiqiy x_i - qator dispersiyasini ham aniqlaydi, chunki (6.6).

7.5. Dispersiyalarni qo’shish qoidasi va undan bozor hodisalarni tahlil qilishda foydalanish yo’llari

SHunday qilib, umumiy dispersiya ( ) o’rtacha juz’iy dispersiya ( ) ustiga juz’iy o’rtachalar dispersiyasini ( ) qo’shish natijasidir. Bu dispersiyalarni qo’shish qoidasi deb ataladi. Unga binoan, umumiy dispersiya ikkita tarkibiy dispersiyalardan iborat bo’lib, biri to’plam qismlar ichidagi o’zgaruvchanlikni o’lchaydi, ikkinchisi esa - ularning juz’iy o’rtachalar orqali ifodalangan qismlararo farqlarni (variatsiyani) ta’riflaydi. Har bir dispersiya mohiyatini quyidagi misolda oydinlashtiramiz.
Nimkvartil kenglik to’plamning faqat markaziy qismiga xos o’zaruvchanlikni ta’riflaydi, boshqa qismlariga tegishli variatsiyani hisobga olmaydi. SHuning uchun ham misolimizda u absolyut o’rtacha tafovutga qaraganda kichik qiymatga ega bo’lgan.
YUqorida ko’rib chiqilgan barcha variatsiya ko’rsatkichlari o’rganilayotgan belgi o’lchangan o’lchov birliklarida ifodalanadi. Ammo o’lchov birliklari har xil bo’lgan to’plamlar variatsiyasini bu ko’rsatkichlar yordamida qiyoslab bo’lmaydi. Turli tabiatga ega bo’lgan to’plamlarga xos variatsiyani hatto o’lchov birliklari bir xil bo’lsa ham, ular asosida taqqoslash mumkin emas. SHu sababli statistikada variatsiyaning nisbiy me’yorlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Kvadratik o’rtacha tafovut, absolyut o’rtacha tafovut belgi o’lchami bilan ifodalangani uchun ularni belgi darajasining biror me’yoriga bo’lish kerak, masalan
Natijada hosil bo’lgan ko’rsatkichlar variatsiya ko’rsatkichlari deb ataladi. YUqoridagi ifodalardan oxirgisi odatda foizda hisoblanadi va variatsiya koeffitsiyenti deb ataladi.



Bu yerda: - belgining arifmetik o’rtacha qiymati;
s - o’rtacha kvadratik tafovut.
O’rtacha miqdor nolga yaqin bo’lganda bu (6.24) koeffitsiyent birmuncha ishonchsiz hisoblanadi.