Mavzu: jamoani shakllantirishning istiqbol rejalari

3. Jamoani shakllanish bosqichlari.
Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish
bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur
jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e'tibor qaratadi. Navbatdagi
bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a'zolari
oldiga ma'lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda
jamoaning har a'zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi.
So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a'zosi o‘z oldiga mustaqil
ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi.
Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini
aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati
mazmuni, jamoa a'zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy
hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini
ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda
uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu davr
uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday
a'zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‗qituvchi
faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar
o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa
rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o‘qituvchi
talabini qo‘llab-quvvatlash hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarni jamoa
a'zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo
bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa
faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu
bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya'ni, jamoa
o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda
murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi
bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil
rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat

---

natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini

ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a'zolarida motiv

(raqbat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam
munosabatlarining tez sur'atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil
faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa
faolining jamoa a'zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z
burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin
foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga
nisbatan ―jamoa vijdoni‖ deya bergan ta'rifini eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli
birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham
oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Jamoaning rivojlanishi bu
bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan kuch
jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda
to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a'zolari bilan qarama-qarshi
qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a'zolarining
alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi. Jamoa rivojlanishining
uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi.
A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko‘ra, bu davrda butun jamoa ―ayrim o‘zini
chetga olib qoluvchi, injiq shaxs‖larga talab qo‘ya boshlaydi. Jamoa ishiga ushbu
bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a'zolari qiziqadi. Jamoa
hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O‘qituvchi
mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina
ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir
rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a'zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib
muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma'ruzalar uyushtiriladi,
o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy,
axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti
tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a'zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar
ekan, jamoa a'zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan
o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta'sir ko‘rsatadigan shakl va metodlardan

---

foydalanadi. Jamoaning har bir a'zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga

muvofiq ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a'zolari orasida

barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Jamoada
barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi — uning a'zolarini
ijobiy, madaniy-ma'rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol
ishtirok etishlaridir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan
xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki
jamoaning har bir a'zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni
qo‘ya boshlaydilar. Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning
barcha a'zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya
olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich jamoa a'zolarining
o‘ziga nisbatan muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir
talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida
kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. To‘rtinchi bosqich jamoa
a'zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan
ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a'zolarining har biri
uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini
tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni
yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi bosqichda
amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas'uliyatlidir. Mazkur
bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun
mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. Bugungi kunda o‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va
boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar
ekanlar, uni qo‘yidagi uch bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a'zosini individual rivojlantirish; v)
jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Jamoa hayotida muhim o‘rin
tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid
emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta'kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a'zolari o‗rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki
xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng

---

muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi: 1) major — doimiy tetiklik,

o‘quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari; 2) o‘z jamoasining qadriyatlari

mohiyatini tushunish, uning uchun g‘ururlanish asosida o‘z qadr-qimmatini
anglash; 3) jamoa a'zolari o‘rtasidagi do‘stona birlik; 4) jamoaning har bir a'zosida
qaror topgan do‘stona birlik; 5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik; 6)
hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko‘nikmasi. Jamoani
shakllantirishda jamoa a'zolari va ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona
talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars
jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari
hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. Puxta o‘ylab qo‘yilgan
talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning
o‘rnatilishini ta'minlaydi. O‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi
sharoitlarda ijobiy natija beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini
hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan
maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim. 3.
Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 4. O‘quvchilarning
tashqi

qiyofasi,

kiyinishi,
yurish-turishi
hamda

muomalasiga

nisbatan
qo‘yilayotgan talablar, ularda ma'naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi
shart. O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab
qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. O‖quvchilar jamoasiga
nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan
tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda
o‘quvchilar faoliyat, shuningdek, qo‘yilayotgan talablarning bajarilish qolatini
muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan
tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta'lim
muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‗yicha direktr o‗rinbosari istiqbol
rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘uvchilarni
tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar
bo‘yicha sinf majlislari yoki maxsus suxbatlarni uyushtirish asosida amalga
oshiriladi. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish

---

mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-

atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish.

O‘quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat
hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish
madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga
o‘quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o‘rnatish lozim. Nazorat qilib borish
turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish,
sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar.
Qo‘yilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat
muntazam ravishda, izchil olib borilishi va haqqoniy bo‗lishi zarur. Olib borilgan
nazorat natijalaridan o‘quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash
bilan chambarchas bog‘liq. har bir o‘qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi
harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi. Jamoa faolini
shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib
chiqadi. Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun o‘qituvchi o‘quvchilar
faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir
o‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur. Jamoa
faolini shakllantirishda o‘quvchilarning jamoadagi obro‘sini ham inobatga olish
lozim. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o‘zlari, albatta, o‘qituvchi ishtirokida va
rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi jamoa faoli bilan
maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi. Jamoa faolining har bir
a'zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma'lum davrda ana shu
vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish maqsadga muvofiq.
O‘qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo‘yadi. O‘quvchilar jamoasida faol
rahbarligida o‘z-o‘zini boshqarish jamoa a'zolaridan ayrimlarining boshqasi
ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak. Shu bois o‘qituvchi faolni maqsadga
muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim. O‘quvchilar jamoasini
shakllantirishda an'analar muhim o‘rin tutadi. Jamoa an'analari jamoa a'zolari
tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar bo‘lib, ularning

---

mazmunida munosabatlar xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri yorqin

ifodalanadi. Jamoa an'analari shartli ravishda ikkiga bo‗linadi: a) kundalik faoliyat

an'analari; b) bayram an'analari. Kundalik faoliyat an'analari o‘quvchilarning
o‘quv faoliyati (o‘zaro yordam turlari), va mehnat faoliyati (ko‘chatlar o‘tkazish,
hasharlar uyushtirish va boshqalar)ni o‘z ichiga oladi. Bayram an'analariga ijtimoiy
ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan, ―Alifbe
bayrami‖, ―Mustaqillik bayrami‖, ―Navro‘z bayrami‖, ―Xotira va qadrlash kuni‖
va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi. An'anaviy
bayramlar o‘quv muassasalarida turlicha o‘tkaziladi. O‖quvchilar an'analar
mohiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda bo‘lsalargina uning ta'sir
kuchi yuqori bo‘ladi. An'analarning yuzaga kelishida o‘quvchilarning unga
nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o‘qituvchilar
o‘quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag‘ishlab haddan ziyod ortiqcha
tadbirni uyushtirish talabini qo‘ymasligi zarur. Tadbirlarni tashkil etish va
o‘tkazishda o‘qituvchilar jamoasi yoki o‘qituvchi tomonidan ushbu jarayonda
o‘quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an'analarni davom
ettirishga o‘rgatish masalasiga alohida e'tibor qaratishlari pedagogik jihatdan ijobiy
natijalarni beradi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga kelish
mumkin. 1. Jamoa bir necha a'zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh
bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida birlashadi
hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan faoliyatni tashkil
etadi. 2. Jamoa o‘zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon etadi. 3. Jamoani
shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab
jarayon bo‘lib, u ko‘pchilik tadqiqotchilarning e'tirof etishlariga ko‘ra to‘rt
bosqichdan iborat bo‘ladi. 4. Jamoani shakllantirish o‘ziga xos metodika asosida
amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning
qo‘yilishi, jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir. 5.
Jamoaning mustahkam bo‘lishi, uning a'zolari o‘rtasida o‘zaro yordam hamda
hamkorlikning qaror topishida jamoa an'analari muhim ahamiyat kasb etadi.

---