2 ZAMONAVIY IQTISODIYOT MASSALARI
2.1 Qurolsizlanish iqtisodiyotida xalqaro hamkorlik istiqbollari
14
Global iqtisodiy muammolarni hal etishning ajralmas shartlaridan biri yer yuzida
tinchlikni saqlash bo'lgan va shunday bo'lib qoladi.
Barcha rivojlangan mamlakatlarda ulkan qurolli kuchlarga ega harbiy-sanoat
majmualari mavjud bo'lib, ularni saqlash uchun katta mablag'lar sarflanadi. Bu
barcha resurslarni insoniyatning tinch xizmatiga yo'naltirish uchun nafaqat
konvertatsiya nazariyasini, balki konvertatsiya bo'g'inlaridan biri bo'lgan harbiy-
sanoat komplekslarini demontaj qilish iqtisodiyoti nazariyasini ishlab chiqish
kerak.
Ushbu muammoning dolzarbligi shubhasiz, ammo uni hal qilish yo'llari juda
murakkab va noaniq. Gap, birinchi navbatda, ushbu sohada band bo'lgan ko'p
millionli armiya manfaatlariga bog'liq. Ular iqtisodiyotning fuqarolik sektorlarida
ishlaydigan va yuqori ish haqiga ega bo'lganlarga qaraganda qulayroq sharoitda.
Qurollanish poygasining nafaqat moddiy infratuzilmasini, balki fuqarolik
jamiyatini chigallashgan militarizmning boshqa ko'plab tarkibiy qismlarini ham
hisobga olish kerak. [18, 233-bet].
Sovuq urush tugashi bilan bu jarayonning vaqti kelganga o'xshaydi. Ammo bu hali
ham shunchaki illyuziya. Mafkuraviy qarama-qarshilikning yo'qolishi harbiy
xarajatlarning biroz qisqarishiga olib keldi, ammo baribir kichik miqyosda. Dunyo
bo'ylab 30 millionga yaqin kishi hali ham qurolli kuchlarda xizmat qilmoqda.
Sayyoramizdagi barcha hayotni qayta-qayta yo'q qilish uchun etarli bo'lgan ulkan
yadro qurollari arsenallari qolmoqda. Ayni paytda dunyoning qaynoq nuqtalarida
o„nlab harbiy mojarolar ro„y bermoqda.
Bu asrning eng jiddiy muammolaridan biri jamiyatning harbiylashuv darajasidir.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda qimmatbaho va murakkab qurollarni yaratish
ko'pincha texnologik taraqqiyotning umumiy rivojlanishi bilan bevosita bog'liqdir.
2002 yil holatiga ko'ra, tadqiqot va ishlanmalarda ishlagan besh-etti million
kishining taxminan 1,5 millioni harbiy sohada edi.
15
Qurol ishlab chiqarishni to'xtatish muammosi turli davlatlar va jamiyatning turli
qatlamlarining qarama-qarshi manfaatlariga zid keladi. Harbiy texnikaning
ommaviy ishlab chiqarilishi, uni sheriklar va qo'shnilarga sotish ob'ekti sifatida
qo'yish bir qator milliy iqtisodiyotlarning barqarorligini qo'llab-quvvatladi.
Xalqaro siyosiy iqlimning keskin o'zgarishi sanoati rivojlangan mamlakatlarning
harbiy xarajatlarining shunga mos ravishda keskin qisqarishida o'z aksini topmadi.
Odatiy siyosat 90-20-yillardagi dasturlarni davom ettirishdir. Bir necha turdagi
qurollarni sotib olish kechiktirildi, ba'zi loyihalar esa to'xtatildi. Biroq, asosiy
siyosat butunlay yangi xavfsizlik tizimini ishlab chiqish uchun ko'p harakat
qilmasdan, "bir xildan bir oz kamroq" bo'lib qolmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar harbiy xarajatlarni qisqartirishda bundan ham
kamroq muvaffaqiyatga erishdilar. 1999-2005 yillar oralig'ida hayratlanarli
darajada kuchli xalqaro javob bilan ularning harbiy xarajatlari sanoati rivojlangan
mamlakatlarnikidan uch baravar tezroq o'sdi, ya'ni 24 milliard dollardan 145
milliard dollargacha, sanoatlashgan mamlakatlardagi 2,8 foizga nisbatan yiliga 7,5
foizga o'sdi. Natijada rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon harbiy xarajatlaridagi
ulushi 7 foizdan 15 foizgacha oshdi. Ushbu xarajatlarning katta qismi (uchdan bir
qismi) Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mamlakatlari hissasiga to'g'ri keladi.
Qolgan mablag' (yiliga 95 milliard dollarni tashkil etadi) dunyoning eng qashshoq
mamlakatlari tomonidan sarflangan. [5, 98-bet].
Rivojlanayotgan davlatlar ko'pincha yuqori harbiy xarajatlarni qo'shnilarining
tajovuzkorligini samarali tarzda to'xtatib turishi va xalqaro maydonda mamlakatga
hurmat qozonishini asoslab berishadi. Ular, shuningdek, harbiy soha fuqarolik
sanoatida ish o'rinlari va texnologik rivojlanishning muhim manbai ekanligini
ta'kidlaydilar. Shunday qilib, iqtisodiy, siyosiy va mudofaa-strategik
manfaatlarning o„zaro bog„liqligi “qurolsizlanish iqtisodiyoti”ni zamonamizning
eng muhim global muammolari qatoriga qo„yadi.
16
Insoniyat nafaqat keyingi qurollanish poygasining halokatli xavfini, balki
tsivilizatsiyaning o'limiga olib keladigan termoyadroviy, bakteriologik, kimyoviy
va boshqa turdagi ommaviy qirg'in qurollarini qo'llashi mumkinligini ham anglab
yetmoqda.
Chernobildagi fojiali voqealar atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish
ham xavfli ekanligini ko„rsatdi. Jahon urushi mashinasi esa bundan ham xavfliroq.
Jahon amaliyoti mamlakatlar farovonligining harbiy xarajatlar darajasiga bevosita
bog'liqligini ko'rsatadi (nisbatan past harbiy xarajatlar Skandinaviya mamlakatlari,
Yaponiya va boshqalarning iqtisodiy o'sishiga yordam berdi).
Qurolsizlanish va konvertatsiyaning asosiy muammolaridan biri ommaviy
ishsizlikning ortishidir. Ammo Buyuk Britaniya, AQSh va Germaniyada olib
borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, harbiy ishlab chiqarishda bitta ish o'rni
yaratish fuqarolik ishlab chiqarishiga qaraganda to'rt barobar ko'p kapital
qo'yilmalarni talab qiladi. AQSh Kongressi Byudjet byurosiga ko'ra, harbiy
ehtiyojlar uchun sarflangan har 10 milliard dollar, agar pul fuqarolik ishlab
chiqarishiga yo'naltirilgan bo'lsa, 40 000 kamroq ish o'rni yaratadi.
So'nggi paytlarda bir qator olimlarning fikricha, harbiy ilmiy tadqiqotlar ilmiy-
texnika taraqqiyotiga hissa qo'shadi, degan hukmron da'vo ham noto'g'ri.
Darhaqiqat, bir qator ishlanmalar aviatsiya, kompyuter texnologiyalari va boshqa
sohalarda texnologik innovatsiyalarning paydo bo'lishiga olib keladi, ammo ular
juda qimmat va BMT ma'lumotlariga ko'ra, fan va texnologiya rivojlanishini
rag'batlantirishning samarasiz usuli hisoblanadi: endi yo'q. barcha mamlakatlarda
harbiy fanlar bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarning 1/5 qismidan tinch
maqsadlarda foydalanilgan. Olim va muhandislarning 40% ga yaqini ushbu 20%
tadqiqotlar bilan band bo'lib, bu iqtisodiyot va fanni harbiylashtirish haqiqatda
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yo'lidagi tormoz degan xulosaga kelishga imkon
beradi.
17
Butun dunyoda ocharchilik, eng xavfli kasalliklar, savodsizlikka barham berish
uchun zamonaviy harbiy xarajatlarning 8-10 foiziga teng mablag„ yetarli.
Qurollanish poygasining qisqarishi natijasida, Xalqaro strategik muammolar
tadqiqot institutining hisob-kitoblariga ko'ra, 1990-yillarda rivojlangan
mamlakatlarda 1500 dan 2000 milliard dollargacha bo'lgan "tinch daromadlar"
olinishi mumkin edi. harbiy arsenallarni yo'q qilishga, konvertatsiya sanoatiga,
bo'shatilgan
harbiy
xizmatchilarni
qayta
tayyorlashga
yo'naltirilishi
rejalashtirilgan. Daromadning yana bir qismi xalqaro hamkorlik maqsadlariga
yo„naltirilishi, ulardan foydalanish mexanizmi esa BMT, YUNESKO, XTTB, XVF
va boshqalarning xalqaro institutlari bo„lishi kerak [18, 163-bet].
Asr oxiridagi yangi dunyo tartibini keng qamrovli xavfsizlik kontseptsiyasini qabul
qilmasdan tasavvur qilib bo'lmaydi, u siyosiy va iqtisodiy hamkorlikning yangi
tamoyillarini, qurol-yarog'larni qisqartirish, atrof-muhitning buzilishi, aholining
haddan tashqari ko'payishi, ochlik va ishsizlikni o'z ichiga olishi kerak. Tinchlik va
erkinlik sharoitida barqarorlikni ta'minlash bo'yicha barcha mamlakatlarning
birgalikdagi sa'y-harakatlari xavfsizlikning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik
elementlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.Mutaxassislarning
fikricha, ko'plab mudofaa sanoati korxonalari oddiy qurollarni ommaviy ishlab
chiqarish uchun mos emas. va arzon mahsulotlar, shuning uchun fuqarolik
mahsulotlarining texnologik xususiyatlari konvertatsiya qilingan ishlab chiqarish
xususiyatlariga mos kelishi kerak. Bu ilmiy va ishlab chiqarish salohiyatini saqlab
qolish, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etish uchun minimal
xarajatlar va etarli rentabellik olish imkonini beradi. Konvertatsiyani amalga
oshirishda mudofaa korxonalarining ixtisoslashuvini to'g'ri aniqlash juda muhim,
bu esa raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Shunday qilib, ishonchli xavfsizlik va tinchlikni saqlashga yangi yondashuvlar
namoyon bo'lishi sharoitida avval bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan harbiy-siyosiy
bloklarning qurollari va qurolli kuchlarini keng miqyosda qisqartirishga,
18
shuningdek, ratsionalizmga o'tish mumkin. harbiy ishlab chiqarishni konvertatsiya
qilish.
Ammo tabiiy, moddiy va moliyaviy resurslarning barcha turlaridan optimal
foydalanish muammolari insonning atrof-muhitini saqlashning murakkab
muammosi bilan bog'liq.
2.2 Energiya va xom ashyo bilan ta'minlash muammosini hal qilish jahon
sivilizatsiyasi rivojlanishining eng muhim omilidir.
global iqtisodiy muammo
Iqtisodiyotni rivojlantirish, jahon sivilizatsiyasining keyingi qadamlarini har xil
turdagi energiya va xom ashyo bilan ta'minlamasdan turib amalga oshirib
bo'lmaydi.
Jahon miqyosida tabiiy resurslarning mutlaq cheklanishi ham ma'lum rol o'ynaydi.
So'nggi o'n yilliklarda qayta tiklanmaydigan yoki qayta ishlab chiqarish qiyin
bo'lgan foydali resurslar va ayniqsa an'anaviy energiya resurslarini iste'mol qilish
keskin oshdi.
Hozirda Yer aholisi 6 milliard kishini tashkil etadi. Bu tugaydigan tabiiy resurslar
va energiya zahiralari 100 yildan keyin oziqlantirish va isitish imkoniyatidan 3
barobar ko'pdir. YuNESKO hisob-kitoblariga ko'ra, insoniyat biosferaning tabiiy
aylanishlariga moslashishi uchun u 10 baravar kamayishi (yoki hozirgi iste'molini
10 baravar kamayishi) kerak. Buning uchun quyidagi hisob-kitoblar qo'llaniladi.
Insoniyat foydalanadigan energiyaning faqat 1/10 qismi qayta tiklanadigan
energiya hisoblanadi. Binobarin, atigi 500 million odam biosferaning normal
rejimida yashashi mumkin edi. Ko'pgina tadqiqotchilar ekologiyaning hozirgi
inqirozi tsivilizatsiyaning ikkinchi inqirozi bo'lib, uni faqat paleolit va neolit
19
davrlaridagi inqiroz bilan taqqoslash mumkin degan xulosaga kelishadi (B
ilovasiga qarang).
Energiya resurslari va xomashyosi sayyoramiz boʻylab nihoyatda notekis
taqsimlangan: foydali qazilmalar va energiya resurslariga boy mamlakatlar toʻliq
mahrum boʻlgan yoki ular yetarli boʻlmagan mamlakatlar bilan birga yashaydi. Bu
ularning o'zaro munosabatlarida ma'lum iz qoldiradi, shuningdek, ushbu
mamlakatlar ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasini katta darajada
belgilaydi [10, b.373].
Yirik monopolist mamlakatlarning iqtisodiy siyosati (ayniqsa, neft sohasida) ham
energetika, yoqilgʻi-xomashyo inqirozlarining keskinlashuvida katta rol oʻynaydi.
Bugungi kunda sanoati rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga energiya
iste'moli Afrikadagiga qaraganda deyarli 85 baravar yuqori. Muvozanatli iste'molni
o'rnatish uchun butun dunyo bo'ylab energiya ishlab chiqarishni bir necha barobar
oshirish kerak. Shuni ham hisobga olish kerakki, fan-texnika taraqqiyoti
rivojlanishi bilan rivojlangan mamlakatlarda ham energiya va xom ashyoga talab
ortib bormoqda.
Demak, energiya ishlab chiqarishning o'sishi, xom ashyo qazib olish va
sayyoradagi ekologik vaziyatning keskinlashishini hisobga olish zarurati. Oxirgi
100 yilda foydali qazilmalarni qazib olish 30 barobar oshdi. Bu jarayon atrof-
muhitning ifloslanishi bilan kechdi va tabiatga katta zarar yetkazilishiga, ekologik
muvozanatning buzilishiga olib keldi.
20
Insoniyat oldida o'z ehtiyojlarini shamol, quyosh, dengiz oqimi, geotermal
energiya kabi boshqa energiya manbalari hisobiga qondirish vazifasi turibdi.
Atom energiyasidan foydalanish bilan bog'liq katta muammolar paydo bo'ladi.
Chernobil AESdagi halokat jahon hamjamiyatini qo'rqitdi, xalqaro xavfsizlik
standartlarini ishlab chiqish va atomdan foydalanishga nisbatan qat'iy yondashuv
muammolarini yanada kuchaytirdi. Oldinda termoyadro termoyadroviy sintezi
nazariyasini ishlab chiqishda, lazerdan foydalanishda va hokazolarda katta ilmiy
izlanishlar turibdi.Bunday tadqiqotlar uchun juda katta xarajatlar talab etiladi va
shuning uchun faqat kuchlar, vositalar, aql-zakovat, tajribani birlashtirgan holda
jahon hamjamiyati bu muhim muammolarni muvaffaqiyatli hal qila olish.
2.3 Aholini oziq-ovqat bilan ta'minlash yashashning ajralmas shartidir
Aholini oziq-ovqat bilan ta'minlash muammosi eng dolzarb muammolardan biridir.
Urushdan keyingi butun davr mobaynida insoniyat bu eng qiyin vazifani hal qila
olmadi. Albatta, urushdan keyin dunyoning barcha mintaqalarida oziq-ovqat
iste'moli oshdi, ammo bu o'sish alohida qit'alar va shtatlar bo'yicha juda notekis
taqsimlangan. Muhim omil: oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishning o'sishi va
aholi sonining o'sishi deyarli bir xil - so'nggi 30 yil ichida g'alla hosili deyarli 2
barobar, Yer aholisi esa 1,8 barobar oshdi.
Ammo oziq-ovqat tanqisligi katta muammoga aylanib bormoqda. Insoniyat o'zini
oziqlantirishi uchun oziq-ovqat ishlab chiqarishni uch baravar oshirish kerak, bu
qishloq xo'jaligi sohasidagi mutaxassislarning fikriga ko'ra, fan va ishlab chiqarish
rivojlanishining bunday darajasida haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Biotexnologiyalarni
kuchli rivojlantirish zarur. Bugungi kunda bo'lgani kabi, 1 ta oziq-ovqat
kaloriyasini ishlab chiqarish uchun 10 energiya kaloriyasini sarflash qabul qilinishi
21
mumkin emas. Vaziyat keyingi 25 yil ichida tuproq eroziyasi qishloq xo'jaligi
erlarining 20% yo'qotilishiga olib kelishi, neft, gaz va uran zahiralari esa 2100
yilga kelib amalda tugashi bilan murakkablashadi [16, 259-b.].
Oziq-ovqat xavfsizligi darajasiga ko'ra, dunyoda 4 ta o'ziga xos zonani ajratish
mumkin. Birinchidan, kapitalistik dunyoning sanoat zonalari G'arbiy va Shimoliy
Yevropa, Shimoliy Amerika va Yaponiyadir. Bular yuqori sifatli oziq-ovqat
mahsulotlarining ortiqcha bo'lgan hududlari. Ikkinchi zona - Janubiy Yevropa va
G'arbiy Osiyo mintaqalari, jumladan Gretsiya, Portugaliya, Turkiya, shuningdek
Lotin Amerikasining aksariyat mamlakatlari, Mag'rib mamlakatlari, oziq-ovqat
xavfsizligi darajasi belgilangan me'yorga yaqin. BMT JSST tomonidan. Uchinchi
zonaga Sharqiy Evropa va sobiq SSSR mamlakatlari, shuningdek, Hindiston, Misr,
Indoneziya kiradi, bu erda JSST BMT standartlariga ko'ra, oziq-ovqat ta'minoti
me'yoridan chetga chiqish "maqbul" darajada bo'ladi.
Va nihoyat, to'rtinchi zona - rivojlanayotgan mamlakatlar, bu erda aholining
aksariyati nafaqat oziq-ovqat inqirozining barcha qiyinchiliklarini, balki shunchaki
ochlikni boshdan kechirmoqda.
Dunyo bo'ylab o'tkir ochlikdan aziyat chekayotganlarning umumiy soni o'sib
bormoqda va 20-asrning oxiriga kelib bu ko'rsatkich taxminan 1 milliard kishiga
yetdi. Bu hodisa doimiy va keng tarqalgan.
Ochlik bilan shug'ullanuvchi BMT organlarining aksariyati aholining eng kam
ta'minlangan qatlamlari, ayniqsa, qishloq joylarda yashovchi aholini oziq-ovqat
bilan ta'minlashni yaxshilashga qaratilgan jiddiy ijtimoiy dasturlarni amalga
oshirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi
22
tashkiloti tashkil etilganidan beri qishloq xo'jaligini rivojlantirish, oziq-ovqat va
oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilash orqali qashshoqlik va ochlik bilan kurashib
kelmoqda - barcha uchun istalgan vaqtda xavfsiz va to'yimli oziq-ovqat ta'minotiga
jismoniy va iqtisodiy kirish imkoniyati. ehtiyojlar va an'anaviy xususiyatlarni
hisobga olgan holda faol va sog'lom turmush tarzi [19, s.101].
FAOning Jahon oziq-ovqat xavfsizligi qo'mitasi butun dunyo bo'ylab oziq-ovqat
xavfsizligi holatini kuzatib boradi, baholaydi va maslahat beradi. U ochlik va oziq-
ovqat xavfsizligining asosiy sabablarini tahlil qiladi, oziq-ovqat mavjudligi va
zaxiralarini baholaydi va oziq-ovqat xavfsizligi sohasidagi siyosiy tendentsiyalarni
kuzatadi. Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi uchun global axborot va erta
ogohlantirish tizimi orqali FAO shuningdek, oziq-ovqat ishlab chiqarishga ta'sir
qiluvchi sharoitlarni kuzatish va hukumatlar va donorlarni oziq-ovqat ta'minoti
bilan bog'liq har qanday xavf haqida ogohlantirish uchun sun'iy yo'ldoshga
asoslangan monitoring tizimlarining keng tarmog'ini kuzatib boradi.
Oziq-ovqat xavfsizligi boʻyicha maxsus dastur Mingyillik rivojlanish maqsadiga
(MRM) erishish uchun 2015 yilga borib dunyoda toʻyib ovqatlanmaydigan
odamlar ulushini ikki baravar kamaytirishga qaratilgan. 10 dan ortiq
mamlakatlardagi loyihalari orqali u ochlik, to„yib ovqatlanmaslik va qashshoqlikka
qarshi kurashda samarali yechimlarni izlashga hissa qo„shmoqda. U oziq-ovqat
xavfsizligiga ikki yo„l bilan erishishga intiladi: hukumatlarga oziq-ovqat
xavfsizligining maqsadli milliy dasturlarini amalga oshirishda yordam berish va
savdo siyosati kabi sohalarda oziq-ovqat xavfsizligiga erishish uchun mintaqaviy
sharoitlarni optimallashtirish bo„yicha mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar bilan
hamkorlikda ishlash.
FAO mezbonlik qilgan Butunjahon oziq-ovqat sammitida (Rim, 1996 yil) 186
mamlakat Jahon oziq-ovqat xavfsizligi bo'yicha Deklaratsiya va Harakatlar rejasini
23
qabul qildi, unda 2015 yilga kelib ochlikdan aziyat chekayotgan odamlarning
ulushini ikki baravar qisqartirish va universal oziq-ovqat xavfsizligiga erishish
yo'llari belgilab berildi. . Butunjahon oziq-ovqat sammiti: besh yildan keyin (Rim,
2002) 179 mamlakat va Yevropa hamjamiyatining 73 nafar davlat va hukumat
rahbarlari yoki ularning oʻrinbosarlaridan iborat delegatsiyasi ishtirok etdi.
2.4 Demografik jarayonlar va mehnat bozori muammolari
Bir qator rivojlangan mamlakatlardagi demografik inqiroz allaqachon aholining
takror ishlab chiqarishining buzilishiga, uning qarishiga va sonining qisqarishiga
olib keldi.
Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida aholining tez o'sishi.
Rivojlangan mamlakatlarga qaraganda uchinchi dunyo mamlakatlarida uch baravar
ko'p odamlar yashaydi.
Noqulay ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar saqlanib qolmoqda.
Ekologik muammolar ortib bormoqda (ekotizimga ruxsat etilgan maksimal
yuklamalar, atrof-muhitning ifloslanishi, cho'llanish oshib ketgan).
Rivojlangan mamlakatlarda fan-texnika taraqqiyoti ishsizlikning kuchayishiga, bu
esa o„z navbatida tug„ilishning kamayishiga olib keldi. Va ko'payishning o'tish
turiga ega bo'lgan mamlakatlarda o'limning pasayishi tug'ilish darajasining mos
ravishda pasayishi bilan birga kelmaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ma'lum
24
bir yosh strukturasi shakllantirilmoqda, bu erda katta qismini 17 yoshgacha bo'lgan
yoshlar (aholining 2/5 qismidan ko'prog'i, Evropada esa bu ko'rsatkich 1/3 qismini
tashkil qiladi). Rossiyada ishsizlik bo'yicha rasmiy statistik ma'lumotlar ishlarning
haqiqiy holatiga adekvat emas [8, p.67].
Rosstat ma'lumotlariga ko'ra, 2008 yil sentyabr oyi oxirida Rossiyada ishsizlik
darajasi 5,3 foizni tashkil etdi (taxminan 4 million kishi), 1,2 million ishsizlar
ro'yxatga olingan, ulardan bir millionga yaqin kishi nafaqa oldi (D ilovasiga
qarang).
VTsIOM so'roviga ko'ra, Rossiyada ishlaydigan aholining 28 foizi yaqin ikki-uch
oy ichida o'z korxonalarida ishdan bo'shatishni kutishmoqda.
So'rovlar uchun tanlanma hajmi har chorakda 15-72 yoshdagi aholining 0,06% va
yiliga 0,24% sifatida belgilanadi. Aholini ro'yxatga olish materiallari namuna
sifatida ishlatiladi. Umuman olganda, Rossiya bo'yicha yillik tanlama hajmi 15-72
yoshdagi 260 ming kishini (taxminan 120 ming uy xo'jaligi) tashkil etadi, bu ushbu
yoshdagi aholining 0,24% ga to'g'ri keladi. Umuman olganda, Rossiyada har
chorakda 15-72 yoshdagi qariyb 65 ming kishi (30 mingga yaqin uy xo'jaliklari)
yoki ushbu yoshdagi aholining 0,06 foizi tekshiriladi. Bunday so'rov natijasida
olingan ma'lumotlar Rosstat tomonidan e'lon qilinadi.
So'nggi paytlarda G'arbda shunday pozitsiya hukmronlik qilmoqdaki, ishsizlikning
tabiiy darajasi mamlakatning barcha mehnatga layoqatli aholisining 4 foizini
tashkil qiladi. Ammo 2007 yilda ishsizlik darajasi OECD mamlakatlarida 6,0% dan
6,2% gacha, shu jumladan AQShda 5,4% dan 6% gacha ko'tarildi. Va shu bilan
birga, mehnat bozoridagi vaziyatning yomonlashuvi ishsizlik darajasi sezilarli
25
darajada pasaygan G'arbiy Evropa mamlakatlarida erishilgan ijobiy natijalarni
to'liq bekor qila olmadi - 8,6 dan 8,0% gacha.
AQShda inqirozdan keyingi davrda birinchi marta ishsizlik 7 milliondan ortiq
kishiga ko'tarildi, ularning muhim qismini 16 yoshdan 20 yoshgacha bo'lgan
yoshlar tashkil etadi. Frantsiyada esa ishsizlik o'zining turg'un xarakterini
yo'qotgani yo'q va nihoyatda sekin pasayib bormoqda. [11, 174-bet].
Iqtisodiy faol aholi dinamikasidagi katta farqlar boshqa sanoati rivojlangan
mamlakatlarda (IDC) kuzatiladi. Yaponiya bir necha yil oldin iqtisodiy faol
aholining qisqarish bosqichiga kirgan edi, bu 2000-2015 yillarda ushbu
kogortaning taxminan 15% ni tashkil qiladi. Aksincha, AQSHda iqtisodiy faol
aholi soni 2015-yilgacha oʻsadi, keyin esa barqarorlashadi. Yaponiya iqtisodiy faol
aholi sonini kamaytirish bo'yicha Yevropa davlatlaridan o'n yil oldinda. AQSHda
bu aholi sonining kamayishi Yevropa Ittifoqiga qaraganda oʻn yil kechroq sodir
boʻladi, bu esa iqtisodiy oʻsishning hozirgi darajasi saqlanib qolishi sharti bilan
ular uchun maʼlum afzalliklar yaratadi.
Hisob-kitoblarga ko„ra, qisqa muddatda yillik iqtisodiy o„sish sur‟ati 2,5% bo„lgan
Fransiyada ishchi kuchi yetishmasligi yuzaga keladi (2000-2010 yillarda – 800
ming, 2010-2015 yillarda – 900 ming kishi).
Bir qarashda, Frantsiyada rejalashtirilgan ishchi kuchi tanqisligi 1995 yilda 11,5%
va 2000 yilda 8,5% bo'lgan ishsizlikni kamaytirish orqali osonlikcha qoplanishi
mumkindek tuyuladi. Biroq, tajriba shuni ko'rsatadiki, bandlikning o'sishi hech
qachon, hatto iqtisodiy faol aholining harakatchanligi yuqori bo'lgan
mamlakatlarda ham ishsizlikning ekvivalent qisqarishiga olib kelmaydi. Bundan
tashqari, Frantsiyada ishsizlik darajasi va malaka turi bo'yicha joriy tuzilmasi bilan,
26
uzoq muddatli iqtisodiy o'sish davrida (ayniqsa, ishlab chiqarishda o'rtacha
ko'nikmalarni talab qiladigan lavozimlar uchun) ishchi kuchi talab qilinadigan
tarmoqlarda yangi ish bilan band bo'lgan ishsizlar soni kichikligicha qolmoqda. va
xizmat ko'rsatish sohasida texnik ko'nikmalar).
Germaniyada ham o'ziga xos vaziyat yuzaga keldi: GFRdagi umumiy yuksalish
fonida Sharqiy Germaniyadagi iqtisodiy vaziyat halokatli darajada yomonlashdi,
shuning uchun bu erda ishsizlik oqibatlarini yumshatish uchun keng qamrovli
ijtimoiy dasturlar ishlab chiqilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda mehnat bozorida eng qiyin vaziyat yuzaga keldi.
Iqtisodiyot rivojlanmaganligi sababli ish haqi sohasining o'zi miqyosi jihatidan
nihoyatda cheklangan. Hisob-kitoblarga ko'ra, ishsizlar o'nlab foizni tashkil qiladi.
Ba'zi hollarda ish bilan ta'minlanganlar soni ishsizlar sonidan kamroq bo'ladi. Bu
mamlakatlar uchun soʻnggi oʻn yilliklarning xarakterli hodisasi “aqliylarning
koʻchishi”ga aylandi. Boy mamlakatlar ko'pincha immigratsiya ruxsatnomalarini
faqat texnik ma'lumotga ega va yuqori malakaga ega shaxslarni tanlash uchun
beradi va ko'p sonli malakasiz ishchilarning kirishini rad etadi. (Aqliy ajralish) dan
yo'qotishlarni
ularning
ta'lim
yoki
o'qitishga
yo'naltirilgan
davlat
investitsiyalarining yo'qolishi yoki mamlakatning ishlab chiqarish sektoriga
yo'qotish sifatida ko'rish mumkin.
Turli ma'lumotlarga ko'ra, 1994 yilda aparteid siyosati bekor qilinganidan keyin
Janubiy Afrikadan yuqori professional yoki tashkiliy ko'nikmalarga ega bo'lgan 1
milliondan 1,6 milliongacha odam chiqib ketgan. Jumladan, shifokorlarning 45
foizdan ortig„i ko„chib ketgan. Janubiy Afrika Statistika Byurosining hisob-
kitoblariga ko'ra, har bir bunday ketish o'rtacha 10 nafar malakasiz ishchining
yo'qolishiga olib kelgan va bu mintaqaning iqtisodiy farovonligiga jiddiy tahdid
27
solmoqda. Ushbu jarayonni to'xtatish uchun Janubiy Afrika boshqa
mamlakatlardan Janubiy Afrikada ta'lim olgan shifokorlarni ishga olishni
to'xtatishga harakat qildi. [7, 290-bet].
Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, miyaning oqishi Afrika qit'asiga 150 000 dan ortiq
yuqori malakali ishchi va har yili jami 4 milliard dollar iqtisodiy zarar keltiradi.
Faqat 1980 va 1991 yillar orasida Efiopiyadan Malakali ishchilarning 75% tark
etdi, bu esa ushbu mamlakatning o'ta qashshoqligi sabablaridan biri hisoblanadi.
Chikagoda butun mamlakatga qaraganda ko'proq Efiopiya olimlari ishlaydi deb
ishoniladi. Efiopiyadan tashqari, miya oqimidan eng ko'p zarar ko'rgan davlatlar
Nigeriya va Keniyadir.
1993 yildan 2000 yilgacha Ganadan 1999-2004-yillarda tibbiyot xodimlarining 68
foizi xorijga ketgan, 448 nafar shifokor yoki tibbiyot bitiruvchilarining 54 foizi
xorijga ishlash uchun ketgan. Shu bilan birga, Ganada atigi 2000 ga yaqin shifokor
yoki 11000 aholiga bitta shifokor to'g'ri keladi, AQShda esa har 2000 aholiga bitta
shifokor to'g'ri keladi.
Iqtisodiyoti o„tish davridagi mamlakatlarda bandlik davlat xizmatini tashkil etish,
nafaqalar to„lash, ishsizlarni kasbga o„rgatish va qayta tayyorlash choralari
ko„rilmoqda. Afsuski, ko'plab sa'y-harakatlar faqat ortiqcha ishchi kuchini ish bilan
ta'minlash muammosini hal qilishga qaratilgan. Bandlik darajasini oshirish, mehnat
unumdorligini oshirishga ko„maklashish, jami ishchi kuchining dinamik tarkibini
shakllantirishga qaratilgan faol dasturlarga ehtiyoj sezilmoqda.
Faol demografik siyosat ijtimoiy himoyadan tashqariga chiqib, samarali mehnat
qilish, etarli daromad olish, o'z qobiliyatini rivojlantirish va ehtiyojlarini qondirish
uchun barcha sharoitlarni yaratishi kerak.
28
Bozorga o'tish davrida o'tkir ijtimoiy muammolarni hal qilish davlatning
monopoliyasi bo'lishi mumkin emas. Turli ijtimoiy guruhlar manfaatlarini
muvofiqlashtirishning samarali tizimini, ijtimoiy nizolarni
hal etish
mexanizmlarini yaratish, unga kasaba uyushmalari, tadbirkorlar, xayriya
tashkilotlarini jalb etishgina aholi bandligi va ijtimoiy ta‟minoti muammolarini
samarali hal etadi.
GLOBAL MUAMMOLARNI YECHISHNING 3 YO'LI VA IMKONIYATLARI
3.1 Muammoni yechishning umumiy tavsifi
Global qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi kun tartibiga insoniyatning omon
qolishining umumiy muammosini qo'ymoqda. Turli mutaxassislar omon qolish
kontseptsiyasining turli mazmunini investitsiya qilishadi. Masalan, ikkinchisi
ko'pincha yadro urushi yoki ekologik falokatni bartaraf etish uchun ijtimoiy sinfiy
nizolarni yo'q qilish deb tushuniladi. Shuningdek, omon qolish kuchlarini jamlash
va ularning harakatlarini joylashtirish ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-axloqiy ziddiyat
va qarama-qarshiliklarni hal qilish bilan birga boradi, ularni asta-sekin
insonparvarlik asosida hal qilish kerak. Bu hukm ijtimoiy taraqqiyot voqeliklariga,
uning obyektiv qonuniyatlariga yaqinroqdir. Shuni ta'kidlash kerakki, insoniyat
jamiyatiga nisbatan "omon qolish" tushunchasining o'zi odamlarning yashashi
uchun optimal jismoniy va tabiiy sharoitlarni saqlash bilan cheklanmaydi. Va shu
ma'noda omon qolish o'lchovlari ko'lami quyidagilarni nazarda tutadi: ijtimoiy
taraqqiyotning davom etishi, sivilizatsiyaning yanada rivojlanishi; barcha
mamlakatlar va xalqlarning munosib yashashi; har bir shaxsning yashash va
rivojlanishga bo'lgan tabiiy huquqining kafolati; tabiiy va tabiiy tamoyillarning
ilmiy-texnikaviy komponentdan ustunligi. Yuqoridagi taraqqiyot yo„nalishlarining
asosiysi insoniyatning ijtimoiy taraqqiyotini ta‟minlashdan iborat. Shunday qilib,
29
xulosa shundan kelib chiqadiki, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichining
global muammolarini optimal hal qilish uchun ikki guruh shartlar zarur: ilmiy-
texnik va ijtimoiy-siyosiy. Birinchisining mazmuni - tabiiy jarayonlarni tartibga
solish uchun zarur bo'lgan darajada ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni ta'minlash;
ikkinchidan, global muammolarni amaliy hal etish imkonini beradigan shunday
ijtimoiy-siyosiy sharoitlarni yaratishda (D ilovasiga qarang). Global muammolarni
eng to'liq hal etish, shubhasiz, jahon hamjamiyati miqyosida ijtimoiy
munosabatlarni tubdan o'zgartirishni talab qiladi. Bu shuni anglatadiki, yaqin
kelajakdagi global muammolarni hal qilishning yagona yo'li o'zaro manfaatli, keng
xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdir. Omon qolish uchun umumiy strategiyani
ishlab chiqish, insoniyatning faol faoliyatini sayyoramiz biosferasi imkoniyatlari,
uning rivojlanish imkoniyatlari bilan uyg'unlashtirish uchun favqulodda siyosiy
qarorlar va harakatlar talab etiladi. Vaziyat nafaqat sayyoraviy iqtisodiy
mexanizmni yaratish, birgalikdagi harakatlar va insoniyat ehtiyojlarini
uyg'unlashtirish, balki butun hayot tarzini, jamiyat qoidalarini qayta tashkil etish
zarurligini taqozo etishi mumkin. Hayot yanada qattiqroq, qo'polroq va
qashshoqroq bo'lishi mumkin. Bu nafaqat qiyinchiliklarni, balki shaxsning ijtimoiy
zarurat foydasiga harakatlarini cheklashni ham talab qiladi. Mulk munosabatlari
o'zgaradi. Qanday bo'lmasin, "xususiy mulk" tushunchasi, uning egasi o'zi
xohlagan narsani qila oladigan mulk sifatida aniq anaxronizmga aylanadi. Va biz
ko'ramizki, hozirdanoq jamiyat xususiy mulkdan davlat, aktsiyadorlik yoki
kooperativ mulk shakllarida foydalanishga turli cheklovlar qo'ymoqda. Hozirgi
tsivilizatsiyaning barcha afzalliklaridan butunlay voz kechish mumkin emas va
qat'iy taqiqlar tizimi, ehtimol, natija bermaydi. Inson hayotidagi chuqur ma‟naviy
va moddiy jarayonlargina inqirozdan haqiqiy chiqish yo„lini ta‟minlay oladi.
Bunday jarayonlarning og'riqsizligiga umid qilishning hojati yo'q, chunki biz
ma'lum cheklovlar tizimi haqida, o'z individualligini ma'lum bir ijtimoiy zaruratga,
axloqning yangi tamoyillariga ongli ravishda bo'ysundirish haqida gapiramiz.
Boshqacha qilib aytganda, qadriyat yo'nalishlarining butun tizimini qayta ko'rib
chiqish va hayotdagi munosabatlarni o'zgartirish, asosiy e'tiborni odamlar uzoq
30
vaqt davomida band bo'lgan hayot vositalaridan hayot maqsadlariga ko'chirish
kerak. Ehtimol, bu buyuk sinovlar nafaqat borliqning o'zgarishiga, balki ruhiy
o'zgarishlarga ham olib keladi. Va keyin "global falokat" odamlarning o'limiga
emas, balki ularning yangi bosqichga ko'tarilishiga olib keladi.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichining o'ziga xos xususiyati, xususan,
global muammolarning keskin keskinlashuvidir. Global muammolarning
keskinlashuvi insoniyat taraqqiyoti uchun tubdan yangi shart-sharoitlarni, Yerdagi
hayotga doimiy, real tahdid sharoitlarini yaratdi.
Ob'ektiv haqiqatda biz yig'indisi bilan emas, balki global muammolar tizimi bilan
shug'ullanamiz. Uning xarakterli xususiyati shundaki, u juda murakkab va ko'p
omilli. Bu esa, eng avvalo, global qarama-qarshiliklar tizimining muhim asosini
ijtimoiy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari bilan belgilanadigan ijtimoiy
munosabatlar tashkil etishida namoyon bo'ladi. Sof ijtimoiy va sof ijtimoiy-tabiiy
global muammolar mavjud emas. Ularning barchasi ijtimoiy-tabiiy rivojlanishning
yagona jarayonining muayyan tomonlarini ifodalaydi. Zamonamizning global
muammolarining xarakterli jihati shundaki, ular ijtimoiy sabablarga ko„ra vujudga
kelib, ijtimoiydan ko„ra ko„proq oqibatlarga olib keladi, inson mavjudligining
biologik va jismoniy asoslariga ta‟sir qiladi [14, 67-b.].
Global muammolarni hal qilish strategiyasining markaziy elementi har tomonlama
xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, butun insoniyatning turli sa'y-harakatlarini
birlashtirishdir. Demak, jahon hamjamiyati o„zini va sayyoradagi hayotni saqlab
qolish uchun ob‟ektiv imkoniyatga ega. Muammo shundaki, u bu imkoniyatdan
foydalana oladimi?
3.2 Global muammolarni hal qilishning o'zaro bog'liqligi
31
Insoniyat taraqqiyotining global muammolari bir-biridan ajralgan holda emas,
balki birlik va o„zaro bog„liqlikda faoliyat yuritadi, bu esa ularni hal qilishda
tubdan yangi, konseptual yondashuvlarni talab qiladi. Global muammolar yo'lida
bir qancha to'siqlar mavjud. Dunyo xalqlari tomonidan global muammolarni hal
qilish uchun ko'rilayotgan chora-tadbirlar ko'pincha qurollanish poygasi,
mintaqaviy, siyosiy va harbiy mojarolar tufayli iqtisodiy va siyosiy jihatdan to'sib
qo'yiladi. Ba'zi global muammolarni amalga oshirish bir qator hollarda
rejalashtirilgan dasturlarni resurslar bilan ta'minlashga bog'liq. Alohida global
muammolar dunyo xalqlari hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida yuzaga
kelgan qarama-qarshiliklardan kelib chiqadi. Jahon hamjamiyati tomonidan global
qarama-qarshiliklarni chinakam insonparvarlik ruhida hal etish uchun zarur shart-
sharoit va imkoniyatlar yaratilmoqda. Global muammolarni jahon iqtisodiyoti
tizimini tashkil etuvchi barcha davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish orqali
hal qilish kerak.
Bugungi kundagi global muammolarning ko„lami va keskinligi dunyoning barcha
mamlakatlari hukumatlari, siyosiy partiyalari, ijtimoiy harakatlarining birgalikdagi
sa‟y-harakatlarini, konstruktiv va qat‟iy harakatlarini talab qilmoqda. Uchinchi
ming yillik arafasida omon qolish va taraqqiyot yo„lida barcha mamlakatlar va
xalqlarning ijodiy hamkorligi eng ustuvor vazifaga aylanishi kerak. Yangi siyosiy
tafakkurni shakllantirish, odamlarning turmush tarzi va ongida inqilob qilish kerak.
Zamonaviy dunyoda global muammolarni hal qilishda ikkita haqiqiy pozitsiya
mavjud. Ulardan birinchisi, yuqori darajada rivojlangan davlatlarning
pozitsiyasidir. U quyidagi nuqtalarga to'g'ri keladi:
32
a) global muammolarni hal qilish rivojlangan mamlakatlar manfaatlarini
buzmaydigan va bundan maksimal foyda olishga yordam beradigan shakllarda
amalga oshirilishi kerak;
b) resurslar bilan ta'minlash muammolarini hal qilish boshqa mamlakatlarning xom
ashyo va energiya tashuvchilari zahiralari hisobidan amalga oshirilishi va shu bilan
rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun qishloq xo'jaligi xom ashyo
komplekslarining qo'shimchalari sifatida ularning bir tomonlama rivojlanishini
qo'llab-quvvatlashi kerak. ;
v) rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat muammosini hal qilish ularning
siyosiy tuzilmalariga bosim o'tkazish imkonini beradigan hajm va shakllarda
muayyan yordamga asoslanishi kerak;
d) ekologik muammolarni butun insoniyat, shu jumladan, rivojlanmagan
mamlakatlar ham hal qilishi kerak [10, 404-b.].
Ikkinchi pozitsiya insoniyatning texnik va intellektual imkoniyatlarini hayotni
ta'minlash muammolarini hal qilish yo'nalishini ta'minlaydigan yangi siyosiy
tafakkur voqeliklariga asoslanadi. Barcha xalqlarning manfaatlarini, ularning
xohish va irodasini adolatli va insonparvarlik asosida inobatga olish, ehtiyojlari
hozirgi va kelajak avlodlar - bu sayyoramizdagi barcha xalqlar rahbarlik qilishi
kerak bo'lgan mezondir. Yer tabiatining birligi uning resurslaridan oqilona
foydalanishga, ekologik halokatni istisno qilishga universal yondashuvni taqozo
etadi. Ushbu maqsadga erishishning asosiy sharti
33
qurollanish poygasiga barham berish, fuqarolik ishlab chiqarishidagi harbiy
xarajatlarning yo'nalishi, sayyoraviy miqyosda tabiiy muhitni yaxshilash.
Yana bir shart – har tomonlama hamkorlik qilish, o„zaro manfaatlarni hisobga
olish, ilm-fanni rivojlantirish va uni barcha xalqlar yutuqlari bilan boyitishdir.
Bugun butun insoniyat o„z davlatlarining siyosatini, hayot amaliyotini qayta ko„rib
chiqishi, resurs imkoniyatlarini yuqori baholashi kerak. Hammamiz hozir
yashayapmiz
sayyoramizda "inson - jamiyat - tabiat" tizimidagi o'z rolini va hayotni keyingi
ta'minlash istiqbollarini qayta ko'rib chiqishga majburdirlar. Bu turli darajadagi
xalqaro hamkorlikni kengaytirish orqali mumkin.
Global muammolarni hal qilishda xalqaro tashkilotlarga, birinchi navbatda
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga (BMT) alohida o'rin tutadi.
Tinchlikni saqlash, xalqaro xavfsizlikni mustahkamlash va qurolsizlanish
masalalarini hal qilish bilan bir qatorda, BMT global muammolarni hal qilish
uchun zarur bo'lgan xalqaro iqlimni yaratishga hissa qo'shadi: atrof-muhitni
muhofaza qilish, oziq-ovqat muammosini hal qilish va hokazo.
Oziq-ovqat muammolari bilan: BMT qoshidagi maxsus tashkilot - FAO, Jahon
oziq-ovqat kengashi, BMT huzuridagi Iqtisodiy va ijtimoiy kengash va uning
mintaqaviy komissiyalari va boshqa tashkilotlar shug'ullanadi. Ular dunyodagi
oziq-ovqat holatini kuzatib boradi, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini
rivojlantirishga yordam beradi va boshqa masalalarni hal qiladi [16, 589-b.].
34
Energetika muammosini hal qilishda xalqaro tashkilotlar ham muhim rol o'ynaydi.
Ular orasida BMTning Atom energiyasi bo„yicha xalqaro agentligi (MAGATE) va
boshqa tashkilotlar bor. Ularning faoliyati nafaqat energetikani rivojlantirishning
dolzarb muammolarini hal qilishga qaratilgan, balki uni global rivojlanish
muammolari bilan ham bog'liq. Ular tomonidan tayyorlangan prognozlar kelajakda
energiya ta'minoti va energiya iqtisodiyotini rivojlantirish bo'yicha mumkin
bo'lgan qarorlarning oqibatlarini to'liqroq tasavvur qilish imkonini beradi.
Zamonaviy dunyoning muayyan muammolarini hal qiladigan yoki hal etishga hissa
qo'shadigan bir qator boshqa xalqaro tashkilotlar va ijtimoiy harakatlar mavjud.
Global muammolar tahlili shuni ko„rsatadiki, insoniyat dunyo taraqqiyoti faqat
yangi siyosiy tafakkur, dunyoning barcha davlatlarining sa‟y-harakatlari va
vositalarini birlashtirish asosidagina mumkin bo„lgan darajaga yetdi. Yangi siyosiy
tafakkur nafaqat xalqlar va davlatlar mavjudligiga yangicha qarashdir. Bu
insoniyat va Yer sayyorasining mavjudligiga yangicha qarashdir.
Xulosa
Insoniyat tsivilizatsiyasining g'alabali rivojlanishi muttasil hal qiluvchi bosqichga
yaqinlashmoqda. Nihoyat, har bir kishi, ham mas'uliyatli qarorlar qabul qiluvchilar
ham, oddiy odamlar ham tushunishlari kerakki, inson taqdiri inson taqdiri hal
bo'lganda, jamiyatning barcha turdagi mexanizmlariga, jamiyatning ijtimoiy
tashkil etilishini yangilash va takomillashtirishga cheksiz tayanib bo'lmaydi. bir tur
xavf ostida. Zamonaviy jamiyat hayotida uning ijtimoiy tashkil etilishi, institutlari,
qonunlari va shartnomalari bilan bog'liq muhim rol o'ynaganiga qaramay, ular
insoniyatning taqdirini oxir-oqibatda hal qilmaydi. Xalqning o„zi odatlarini,
axloqini, xulq-atvorini o„zgartirmaguncha, unga najot yo„q va bo„lmaydi ham.
Yoki evolyutsiyaning hozirgi bosqichida insoniyat oldida turgan muammoning
mohiyati shundaki, odamlar o'zlarining madaniyatlarini bu dunyoga o'zlari kiritgan
35
o'zgarishlarga va ushbu inqiroz manbalariga mos ravishda moslashtirishga vaqtlari
yo'q. tashqarida emas, ichkarida yotadi.inson ham individual, ham jamoa sifatida
qaraladi. Bu muammolarning barchasini hal qilish, birinchi navbatda, insonning
o'zida, uning ichki mohiyatidagi o'zgarishlardan kelib chiqishi kerak.
Jahon muammolarining paydo bo'lish sabablari haqida fikr yuritar ekan, olimlar,
birinchi navbatda, odamlarning paydo bo'layotgan global hamjamiyatiga,
zamonaviy dunyoning yaxlitligiga ishora qiladilar, bu birinchi navbatda siyosiy,
madaniy aloqalarni mustahkamlagan chuqur iqtisodiy aloqalar bilan ta'minlanadi.
eng yangi ommaviy kommunikatsiya vositalari
36
XULOSA
. Sayyora insoniyatning yagona uyiga aylangan sharoitda ko'plab qarama-
qarshiliklar, mojarolar, muammolar mahalliy doiradan chiqib ketishi va global
global xususiyatga ega bo'lishi mumkin.Lekin bu nafaqat. Quvvat va oqibatlar
(ijodiy va halokatli) nuqtai nazaridan, insonning juda faol o'zgartiruvchi faoliyati
endi tabiatning eng dahshatli kuchlari bilan taqqoslanadi. Qudratli ishlab
chiqaruvchi kuchlarni hayotga chorlagan insoniyat ularni har doim ham o'zining
oqilona nazorati ostiga qo'ya olmaydi. Ijtimoiy tashkilotchilik darajasi, siyosiy
tafakkur va ekologik ong, ma‟naviy-axloqiy yo„nalishlar hamon davr talablaridan
juda uzoqda.
Barcha dunyo muammolari iqtisodiy jihatdan bir-biriga bog'langan. Demak,
iqtisodiy muammolarni hal qilmasdan turib ekologik muammolarni hal qilish
mumkin emas, bu qisman oziq-ovqat muammosida o'z aksini topadi, oziq-ovqat
muammosi, o'z navbatida, geografik hududlarda ijtimoiy keskinlikni keltirib
chiqaradi, Uchinchi dunyo davlatlarining iqtisodiy qoloqligi keskin iqtisodiy
muammolar bilan chambarchas bog'liq. Ularda aholi sonining ko'payishi, iqtisodiy
muammolarning keskinlashuviga qurollanish poygasi ta'sir qilgani, bu esa ekologik
muammoga ham ta'sir qilgani aniq emas ... Tabiiyki, bu muammolarni birgalikda
va kompleks hal qilish kerak.
Bibliografik ro'yxat
|