Mavzu: O’zbek xalq shevalarining leksikasi

O’zbek tilining qarluq - chigil-uyg’ur lahjasidagi shevalarda ham unli fonemalar miqdori 8-10 tagacha boradi. O’zbek adabiy tiliga asos bo’lgan shevalarda unli fonemalar soni 6-7 tadan oshmaydi. Toshkent va Samarqand shevalarining vokalizmi uning variantlaridan tashqarii 6 tadir. Bu shevalardagi fonemalarning ba’zilari sifat jihatidan farqlanadi.

• O’zbek tilining qarluq - chigil-uyg’ur lahjasidagi shevalarda ham unli fonemalar miqdori 8-10 tagacha boradi. O’zbek adabiy tiliga asos bo’lgan shevalarda unli fonemalar soni 6-7 tadan oshmaydi. Toshkent va Samarqand shevalarining vokalizmi uning variantlaridan tashqarii 6 tadir. Bu shevalardagi fonemalarning ba’zilari sifat jihatidan farqlanadi.
• Masalan, Toshkent tip shevalarda: e, e, o, u.
• Samarqand tip shevalarda: ъ, e, a, o, e, u.

O’zbek dialektologik kartasida bir-biriga territoriya jihatidan qarama-qarshi joylashgan ikki shevada Shimoliy o’zbek hamda Janubiy o’zbek Xorazm shevalarida cho’ziq unlilarning mustaqil fonema sifatida saqlanganligini ko’ramiz. O’zbek tilida so’zlashuvchi kollektiv joylashgan

• O’zbek dialektologik kartasida bir-biriga territoriya jihatidan qarama-qarshi joylashgan ikki shevada Shimoliy o’zbek hamda Janubiy o’zbek Xorazm shevalarida cho’ziq unlilarning mustaqil fonema sifatida saqlanganligini ko’ramiz. O’zbek tilida so’zlashuvchi kollektiv joylashgan
• Territoriyaga nazar tashlab, shevalar bo’yicha fonemalarning munosabatini qarab chiqsak, bir qancha shevalarni yagona bir markazga-adabiy till normalariga asos bo’ladigan markazga qarab yo’nalishini ko’ramiz.

Adabiy tilning shakllanishida bevosita ishtirok qilgan ba’zi o’zbek shevalarining unlilari o’ziga xos qator xususiyatlarga ega. Toshkent-Farg’ona tipidagi shahar shevalari hamda shahar shevalarining talaffuz va leksik-grammatik xususiyatlariga o’xshash bo’lgan qishloq shevalari adabiy tilning shakllanishida yetakchi rol o’ynaydi. O’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida vujudga kelgan eng progressiv xususiyatlarni o’zida aks ettirganligi sababli shahar shevalari yetakchi sheva hisoblanadi. O’zbek tilining j-lovchi shevalarida esa shahar shevalaridan farqli ravishda uning vokalizmida qipchoq lahjasining traditsion xususiyatlari qat’iy ravishda saqlangan.

• Adabiy tilning shakllanishida bevosita ishtirok qilgan ba’zi o’zbek shevalarining unlilari o’ziga xos qator xususiyatlarga ega. Toshkent-Farg’ona tipidagi shahar shevalari hamda shahar shevalarining talaffuz va leksik-grammatik xususiyatlariga o’xshash bo’lgan qishloq shevalari adabiy tilning shakllanishida yetakchi rol o’ynaydi. O’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida vujudga kelgan eng progressiv xususiyatlarni o’zida aks ettirganligi sababli shahar shevalari yetakchi sheva hisoblanadi. O’zbek tilining j-lovchi shevalarida esa shahar shevalaridan farqli ravishda uning vokalizmida qipchoq lahjasining traditsion xususiyatlari qat’iy ravishda saqlangan.