Mavzu: ozuqa zanjiri

Ozuqa zanjiri. Organik moddalar muvozanati.
Fotosintez – biologik o’rin almashishni asosini tashkil etadi. Modda va energiyani kelgusi harakati ozuqa zanjiri bilan bog’liq. Har bir zanjir bo’g’ini organizmlar guruhidan iborat bo’lib, o’z o’rnida ular kelgusi bo’g’in uchun ozuqa manbai hisoblanadi.
Ozuqa zanjiriga har xil organizm turlari kiradi. Sodda, noorganik birikmalarni iste’mol qilish hisobiga birlamchi organik mahsulotni yaratuvchi organizmlar avtotrof organizmlar, produsentlar deyiladi. Yashil o’simliklar va bir qator bakteriyalar fotosintetik avtotrof organizmlar bo’lib ular faoliyati Quyosh energiyasini o’zlashtirish hisobiga amalga oshadi. Boshqa bir qator bakteriyalar xemosintetik avtotrof organizmlar hisoblanib, ular o’zlariga kerakli energiyani noorganik birikmalarni oksidlanishi natijasida ajragan energiyadan oladilar.
Organizmlarning boshqa yirik guruhi – geterotrof organizmlar bo’lib, ular tayyor organik moddalarni iste’mol qilish hisobiga yashaydilar. Bunday organizmlar konsumentlar deyiladi. Bu guruhga bakteriyalarning asosiy qismi, zamburug’lar va hayvonot dunyosi kiradi. Hayvonlar o’z o’rnida o’txo’rlar va yirtqichlar guruhiga ajratiladi. Hayvonlarning ko’pchiligi ham o’txo’rlar, ham yirtqichlar guruhiga kiradi.
Zamburug’lar va ba’zi bir bakteriyalar saprofitlar bo’lib, ular organik qoldiqlar va organizm chiqindilarini iste’mol qiladi. Ular redusentlar hisoblanib organik birikmalarni sodda mineral holatga keltiradilar. Geterotrof organizmlarning yana bir qismi parazitlar guruhi bo’lib unga bir qator o’simlik va hayvonlar kiradi.
Ozuqa zanjiri har doim avtonom emas, boshqa ozuqa zanjirlari bilan bog’lanib ketgan. Ozuqa zanjirini bir bo’g’inidan ikkinchi bug’iniga borgan sari energiya miqdori kamayib boradi. Lekin faqat o’simliklargina emas, balki hayvonlar va mikroorganizmlar ham organik moddani vujudga keltiradilar. Vujudga kelgan bunday organik mahsulot ikkilamchi mahsulot bo’lib o’simliklar vujudga keltirgan biomassaga nisbatan bir necha bor kam. SHunday bo’lishiga qaramasdan vujudga kelgan ikkilamchi organik mahsulotning ahamiyati juda katta, chunki u biosenozdagi muhim zanjirlardan biri va odam uchun ozuqani vujudga keltiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi.
Vujudga kelgan organik maxsulot o’simliklarni bir qismi qurigan paytdan boshlab parchalana boshlasa, qolgan qismi o’simlik butunlay qurigan va organizmlar o’lgandan keyin asta – sekin redusentlar faoliyati natijasida minerallasha boradi yoki ko’milib ketib ko’mir, torf va boshqa yonuvchi foydali qazalmalarga aylanadilar. Umuman olganda organik moddaning muvozanati quyidagilar bilan belgilanadi:

1. 
   Biomassa - tabiiy kompleksdagi hamma tirik organizmlarning umumiy massasi.
   
2. 
   O’lik organik mahsulot – qurigan o’simliklar va o’lgan hayvonlarning yer yuzidagi, torf gorizonti, o’rmon to’shagidagi massasi.
   
3. 
   Organik mahsulot – ma’lum vaqtda vujudga kelgan organik mahsulot massasi.
   
4. 
   Xazon - ma’lum vaqtda qurib yerga tushgan organik mahsulot.
   
5. 
   Toza mahsulot – organik mahsulot bilan xazon tafovuti.
   

Organik modda balansi va ular orasidagi nisbat tabiiy muhit xususiyatlariga qarab har joyda har xil bo’ladi. Eng katta tafovut okean va quruklik orasidagi biomassada ko’zga tashlanadi. Okean biomassasi quruqliknikiga nisbatan 200 barobar kam, lekin yillik mahsuldorlik orasidagi tafovut uncha katta emas, quruklikdagi yillik biomassa okeandagiga nisbatan 2,25 barobar ko’p. Quruqlikda yillik organik mahsulot 1,8⁰10¹¹ t, okeanda esa 0,8⁰10¹¹t. Quruqlikdagi yillik biomassani umumiy biomassaga nisbati 0,069, okeanda esa 11,4 ga teng. Boshqacha qilib aytganda quruqlikda yiliga umumiy biomassaning 7% ga yaqini vujudga kelsa okeanda yillik biomassa bir vaqtda mavjud bo’lgan biomassaga nisbatan 11 barobar ko’p. Okeanning maydoni quruqlikka nisbatan 2,43 barobar ko’p bo’lgani uchun ma’lum maydondagi mahsuldorlik quruqliknikiga nisbatan 5,5 barobar kam.
Quruqlikdagi organik mahsulotni taqsimlanishida bir qator qonuniyatlar ko’zga tashlanadi. Eng ko’p biomassa o’rmonlarda to’plangan bo’lib, uning miqdori 1 m²da nam tropik o’rmonlarda 70 kg, nam subtropik o’rmonlarda 45 kg, igna bargli o’rmonlarda 35 kg ni, dashtlarda esa 1,3-2,5 kg ni tashkil etadi. Savannalarda biomassa miqdori kamayib 2 – 4 kg ni, dashtlarda esa 1,3 – 2,5 kg ni tashkil etadi. CHo’l va tundrada esa bu ko’rsatkich yanada kam. Tundra, cho’l va dasht zonalarida umumiy biomassani 80% gacha qismi yer ostiga to’g’ri kelishini esda tutish lozim, sababi muhitning noqulayligi xisoblanadi. Eng ko’p yillik biomaxsulot nam tropik o’rmonlarda (2,5-3,5 kgg’m²) bo’lsada, bu ko’rsatkich savanna va dashtlarda ham undan uncha kam emas.
Organik moddaning mineralashish tezligini qurigan organik mahsulotni xazonga nisbatidan ko’rish mumkin. Bu ko’rsatkich butali tundrada 92ga, Taygada 10-20ga, keng bargli o’rmonlarda 3-4ga, dashtda 1-1,5ga, subtropik o’rmonlarda 0,7, nam tropik o’rmonlarda 0,1ga teng. Ko’rinib turibdiki tundra va Taygada qurigan organik mahsulotni minerallanishi juda sekin ro’y beradi, chunki past harorat hukmronlik qilgani sababli mikroorganizmlarning faoliyati juda sust. Minerallanish jarayoni dasht va savannalarda ancha shiddatli bo’ladi. Bu jarayon nam va issiq tropik o’rmonlarda juda tez amalga oshadi.
Yuqorida ko’rsatilgan organik mahsulotni hududiy umumiy muvozanati asosan har bir joyning issiqlik-namlik rejimi bilan chambarchas bog’liq. Demak, issiqlik va namlik fotosintez jarayonining tezligiga, biosenozlarning tarkibi va turiga minerallanish darajasining tezligiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Okeandagi biomassa va mahsuldorlik darajasiga boshqa murakkabroq omillar ta’sir ko’rsatadi. Okean biomassasining asosiy qismi (74%) zooplantonlardan iborat. Ammo yillik biomassaning asosiy qismini (96%) fitoplangton beradi. Okeandagi biomassani asosiy qismi shelf zonasida va boshqa ozuqaga boy joylarda to’plangan.