Mavzu. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi

v) Oldindan ko‘ra olish ehtimoli. Oldindan ko‗ra olish ehtimoli itni
tajribasiga, mavjud bo‗lgan informatsiyaga bog‘liq bo‗ladi. Bu o‗rganishlar
N.Bernshteyn P.V.Simonov, I.M. Juravlev va G.E.Ferenberg tomonidan
o‗rganilgan. Oldindan ko‗ra olishlar evolyutsiyani yuqori pog‘onasida turgan
hayvonlarda ko‗p uchrayda. U hodisalarni sub‘ektiga, o‗tgan hayotiy tajribalarga,
uni aktualligiga bog‘liqdir. Birdaniga miyasiga fikr qilib qolishi insayd deyilib u
ham shu o‗rganishlarga kiradi. Birdaniga paydo bo‗lgan to‗g‘ri echim hayvonni
sharoitini engillashtiradi.

---

---

Hayvonlarning ko‗nikmalari Taraqqiyotning yuqori bosqichidagi hayvonlarda

harakatning instinktiv shaklari bilan bir qatorda, xatti-harakatning individual
o‗zgaruvchan shakllari – ko‗nikma va intellektual harakatlar ham mavjud.
Ko‗nikma – bu hayvonlarda shartli bog‘lanishlar asosida yuzaga keluvchi va
avtomatik ravishda sodir bo‗luvchi harakatlardir, ya‘ni biror faoliyatni takrorlanib
turishi natijasida asta-sekin hosil 23 qilingan xatti-harakatlardir. Nerv tizimining
rivojlanishi jihatidan hayvon qanchalik yuqori o‗rinni egalasa, u o‗zida shunchalik
murakkab ko‗nikmalarini hosil qila oladi. Instinktlarga qaraganda, ko‗nikma xatti-
harakatlarning
ancha
o‗zgaruvchan shakli hisoblanadi. Hayvonlarning
ko‗nikmalari, ota-onala-ridan ―o‗rganish‖ yo‗li bilan ham hosil bo‗ladi. Masalan,
bo‗rilar bolalarini ovga o‗rgatadilar, qari bo‗ri qilgan harakatni yosh bo‗ri
takrorlaydi, bu taqlid qilish instinktiga asoslangan, xattiharakatlar ko‗nikmasidir.
Uy hayvonlarini odam «o‗rgatganda» ular ko‗p ko‗nikmalar hosil qiladi.
SHuningdek, tsirkda o‗rgatilgan hayvonlar xilma-xil juda murakkab ko‗nikmalarni
namoyon etadilar.
«Ijtimoiy hayvonlarning o‗zaro munosabat-munosabatlari ba‘zan juda ham
murakkablashib ketadi. Ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan katta-katta tudalarga
birlashib xayot kechiradigan xayvonlardayoq fakatmarkkab individual isntiktiv
xatti-xarakatlarnigina emas balki usha tudaning aloxida bir vakili tiliga nisbatan
instiktiv reaktsiyalari xam rivojlangangligini kurish mumkin .
CHunonchi, asalari shira to‗plab, uyasiga qaytayotganida muayyan bir shaklda
harakatlar yasab («raqsga tushib»), bu bilan asalga boy gullar kaerda joylashgani
haqida butun asalarilar to‗pini xabardor qilishi aniklandi. CHumolilarning «tili»
juda murakkabdir. Ma‘lum bir harakatlar kat‘iy bir xabarni anglatadi. Harakat
reaktsiyalari birgalikdagi harakatga chaqiriqni, ovqat berish haqidagi iltimosni va
shu kabilarni anglatishi mumkin.
Ganglioz nerv sistemasiga ega bo‗lgan hayvonlardagi «til» gavdasini ma‘lum bir
qiyofada tutish bilan, akustik signallar, kimyoviy («hid bilish») axborotlar, turli
xildagi suykalishlar orqali ifoda etiladi.
To‗plashib yurgan hasharotlar xatti-harakatlarining maqsadga muvofiqligi va
uyg‘unligi kuzatuvchini hayratga soladi. Lekin ushbu uyg‘un ravishdagi maksadga
muvofiqlik axborotni qabul qiluvchi xayvonlar reaktsiyasining bir xilda ekanligi
bilan belgilanadi. Ularning reaktsiyalarida ozgina bo‗lsa ham anglashilganlikdan,
axborotni qayta ishlashdan asar yo‗q bo‗ladi; signal olshnishi bilanoq
evolyutsiyada hosil qilingan xatti-xarakatlari sodir buladi.
Yuksak tarakkiy etgan xayvonlar (qushlar, sut emizuvchilar) ning to‗dasida ham
o‗zaro munosabatlarning muayyan shakllari mavjuddir. Hayvonlarning har qanday
tarzda biron-bir to‗daga birlashuvn mukarrar ravishda to‗dadagilarning bir-biri
bilan aloqa qilishlari uchun zarur bo‗lgan «til» ning paydo bo‗lishiga olib keladi.

---

---

Xar qanday turda biologik jixatdan tengsizlik karor topadi; kuchli xayvonlar

kuchsizlarini o‗ziga bo‗ysundirishadi. Kuchlilariga ovqatning yaxshiroq joyi
tegadi, ular o‗zlarini to‗daning boshqa a‘zolari orasida ancha erkin his qilishadi.
Kuchsia hayvonlar boshqa turlarga mansub hayvonlar uchun o‗lja bo‗lib, o‗zi
mansub bo‗lgan turning eng yaxshi vakillari saqlanib qolishi uchun garov bo‗lib
xizmat qiladi. Quchsiz hayvonlar, o‗z navbatida, tuda ichida o‗zlarini nisbatan
himoya kilish imkonini beradigan vositalarga egadir (4-rasm). «Bo‗ysunish
qiyofasi» atalmish aloxida bir holatga kirib turish ana shunday vositalar jumlasidan
bo‗lib, ancha kuchlirok xayvon bilan to‗knashuvda mag‘lubiyatga uchrayotgan
xayvon o‗zining olishuvni davom ettirishga qodir emasligini shunday holat
vositasida xabar qiladi.
«Til» deganda biz signal berishning har qanday sistemasini, xabar
berishning har qanday vositasini tushunamiz.
Masalan, avstriyalik etolog K. Lorents quyidagicha vaziyatni kuzatishga
muvaffaq bo‗ldi. Yesh buri o‗zining kuch-quvvatga to‗lib ketganini sezib,
to‗daning boshlig‘iga tashlanadn.
4-rasm. Tovuqlarda ustunlik va bo‗ysunganlik holatlari: 1 va 2— tovuq va
xo‗rozning ustunligi xolati; 3—juda xam tajovuzkorona holat; 4— tajovuzkorlik
niyati bo‗lmagan holda to‗daga ko‗shilishga tayyorlik xolati; 5— bo‗ysunganlik
xolati; 6—taklif qilish holati. Yesh buri darhol bo‗ysunganlik xolatiga kirdi:
vahshiyona tusga kirgan raqibining og‘zi ostiga bo‗ynini qo‗ydi. Odatda hayvonlar
olishuv paytida bo‗ynini muhofaza qiladi. Katta bo‗rining hujumkorlik vajohati
shu zahotiyoq so‗ndi — minglab avlodlar hayoti davomida hosil bo‗lgan instinkt
o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Tobelik holatiga kirish odati tuda bo‗lib yashaydigan barcha
hayvonlarda bor. Maymunlarda bunday holatni bildiradigan qiyofalar aniq ifoda
etilgan bo‗ladi.
Xayvonlarda qiyofa, suykanish «tili» dan tashqari eshitiladigan signallar «tili»
ham bor. Sayroqi qushlarda, delьfinlarda, maymunlarda murakkab tovush signali

---

---

borligi bayon qilib o‗tildi. Chiqariladigan tovush xayvonning hissiy holatini aks

ettiradi. Shimpanzening ovoz reaktsiyalarini tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki,
maymunning har bir chiqargan tovushi muayyan reflektor faoliyati bilan
bog‘langandir. Tovushlarning bir necha guruxi: ovqatlanish paytida chiqariladigan
tovushlar, mo‗ljal olish va mudofaa qilish, tajovuz solish tovushlari, jinsiy
funktsiyalarning namoyon bo‗lishi bilan bogliq tovushlar va hokazolar ma‘lumdir.
Bitta to‗dadagi xayvonlar bir-birining tovush reaktsiyalariga qarab mo‗ljal
olishadi. Tovush reaktsiyalari to‗daning vakillariga o‗z sheriklarining kanday
xolatdaligi haqida qo‗shimcha axborot yetkazadi va shu yo‗sinda to‗daning ichida
xatti-xarakatni yo‗naltirib turadi. Ochiqqan hayvonlar biron-bir narsani iste‘mol
qilayotgan hayvonlarning ishtahali tovushi eshitilgan tomonga qarab siljishadi;
sog‘lom va to‗q xayvonlar o‗z qabiladoshlarining o‗yini yoki mo‗ljal olishga-oid
tovushlariga e‘tibor beradi va shu tarzda harakat qilish xatti-harakatini yo‗naltirish
ehtiyojini qondiradi; urushayotgan maymunlarning ovozini eshitishi bilan serka
maymun to‗dada tartib o‗rnatish uchun chopib keladi; xavf-xatar haqidagi vahimali
signal butun to‗dani bezovtalantirib qo‗yadi. Hayvonlarning «tili» da faqat bitta
narsa yetishmaydi —xayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farqli o‗laroq,
tajribani ifoda etish vositasi bo‗lib xizmat qila olmaydi. SHuning uchun ham biron
bir alohida buyuk jonzot vakili o‗zining individual tajribasida anchagina oson
ovkat topishning bir kator usullarini topdi deb taxmin kilganimizda ham, u o‗z
tajribasini hayvonlar ihtiyoridagi «til» da mavjud bo‗lgan vositalar bilan (xatto
unda shunday ehtiyoj paydo bo‗lgan taqdirda xam) ifodalashga qodir emas.
Fe‘l-atvor o‗zidan-o‗zi sodir bo‗lmaydi. U genetik, motivatsion kun va tunni,
fiziologik holatlarni ta‘siriga boshqa ta‘sirlarga ham bog‘liq. Bu bog‘liqliklarni
o‗rganish hayvonlarda fe‘l-atvorni tushuntirishga olib keladi.