''Maxsus fanlar'' kafedrasi Kurs ishi mavzusi: Mehnat unumdorligi o’sishining asosiy omillari va mehnat samaradorligini oshirish yo’nalishlari
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BOB. MEHNAT POTENTSIALIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI STATISTIKASI 2.1. Mehnat unumdorligini statistik o’rganishning nazariy asoslari Mehnat unumdorligi darajasi qilingan mehnatdan olingan samarani (mahsulot yoki xizmat) baholab borishi lozim. Shuning uchun bu ko’rsatkichni hisoblashda sarf qilingan mehnat–T, natijaviy ko’rsatkich – Q lar nisbati olinadi. Ishlab chiqarish natijalari ko’rsatkichlari sifatida mahsulotning natura shakli, shartli-natura shakli va qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Mahsulotning natura shaklidagi ko’rsatkichlari bir turli mahsulotning mehnat unumdorligi dinamikasini aniqlash imkonini beradi. Ulardan mehnat unumdorligini mahsulotning eng muhim turlari bo’yicha tavsiflashda foydalaniladi: W =
q T
Iste’mol qiymati bir xil bo’lgan, lekin ayrim parametrlari bilan farqlangan mahsulotlarni umumlashtirish maqsadida shartli natural mehnat unumdorligi darajasidan foydalaniladi: W =
qk T
Bu erda, k – shartli etalonga o’tkazish ko’rsatkichi. Mahsulotning qiymat ko’rsatkichlari mehnat unumdorligining turli xil iste’mol qiymatlari bo’yicha umumlashgan tavsiflarni olish imkonini beradi: W = qP
Bu erda, P – baho. Mehnat unumdorligining natura shakli, shartli-natura shakli va qiymat ko’rsatkichlari bilan birga unumdorlikning mehnat ko’rsatkichlari ham hisoblanadi. Ular ayrim mahsulot turlarini ishlab chiqarishning mehnat talabiga asoslanadi va mahsulot birligini ishlab chiqarishda mehnat sarfining o’zgarishini aks ettiradi. Unumdorlikning mehnat ko’rsatkichlari bir turli mahsulotning bir yoki bir necha turlari bo’yicha aniqlanadi: W =
qt T
Bu erda, t - mehnat talabchanligi. Ikkinchidan, yuqoridagi ko’rsatkichlarning bir-biriga nisbati T Q tariqasida olinsa, chiqqan natija maxraj birligiga qancha surat ko’rsatkichi to’g’ri kelishini ifodalaydi yoki mehant talabchanligi, ya’ni t =
Q teskari ko’rsatkich hisoblanadi, chunki mehnat talabchanligi oshsa, mehnat unumdorligi pasayadi, ya’ni to’g’ri va teskari mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari orasida teskari bog’liqlik mavjuddir.
W =
1 t , t = 1 W G’arb statistikasida unumdorlik ko’rsatkichlarini hisoblash asosida keng tarqalgan “ishlab chiqarish omillari” kontseptsiyasi yotadi. Uning asoschisi J.B. Sey ta’kidlashicha, yollanma mehnat ekspluatatsiya qilinmaydi, chunki ishlab chiqarish jarayonida mehnat, kapital va er teng huquqlarda ishtirok etadi. Shuning uchun ishlab chiqarishning har xil omili ko’rsatgan xizmati uchun taqdirlanadi: xodim ish haqi bilan taqdirlanadi; kapital egasi foyda yoki foiz oladi; er egasi-renta oladi.
“Ishlab chiqarish omillari” nazariyasidan uning turli modifikatsiyalarida hozirgi kunda ham xalqaro statistikada foydalaniladi. Hozirgi kunda g’arbdagi turli iqtisodchilar fikricha, ishlab chiqarishda ko’p sonli omillar ishtirok etadi. Ular orasida ishchi kuchini ifodalaydigan (xodimlarning malaka darajasi, ishchi kuchining qo’nimsizligi, ish kunining davomiyligi), ishlab chiqarish fondlari (asosiy kapitalning holati, ishlab chiqarish quvvatlarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi, energetika quvvatlaridan foydalanish), ishlab chiqarish jarayoni (mahsulot ishlab chiqarish, mahsulot assortimenti va navlari), ishlab chiqarishni tashkil etish (boshqaruvni tashkil etish, mehnat xavfsizligi texnikasi, moddiy-texnika
ta’minotini tashkil etish) va boshqa omillar bor. Ammo ko’pgina omillarni miqdoriy baholab bo’lmaydi. Shuning uchun iqtisodiy tahlil maqsadlarida ko’pincha jonli mehnat, asosiy kapital (erni ham qo’shib), tadbirkorlik faoliyati (ishlab chiqarishni boshqarish), oraliq iste’mol (iste’mol qilingan mehnat predmetlarining qiymati) kabi omillardan foydalaniladi. G’arb iqtisodchilari “Iqtisodiyot omillari” nazariyasiga tayanib, mehnat unumdorligi kategoriyasiga ishlab chiqarish natijalarining ishlab chiqarish omillari sarflariga nisbati sifatida talqin beradilar. Ular nuqtai nazaridan, mehnat unumdorligi asosiy kapital unumdorligi, oraliq iste’mol unumdorligi va ishlab chiqarishning boshqa omillari bilan birga omillar umumiy unumdorligining xususiy ko’rsatkichi hisoblanadi. Amaliy hisob-kitoblarda ko’pincha mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari qo’llaniladigan holatni g’arb iqtisodchilari jonli mehnat sarfini o’lchashning oddiyligi bilan izohlaydilar. Bundan tashqari, ular jonli mehnat iqtisodiyotining ko’pgina sohalarida qiymat yaratishning ustuvor omili bo’lganligi va hozir ham shunday ekanligini tan oladilar. Ammo ularning fikricha, iqtisodiyot rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning boshqa omillari (kapital va tadbirkorlik faoliyati) roli ortib borishiga ko’ra, jonli mehnatning ahamiyati kamayib boradi. Shunday qilib, g’arb iqtisodiyoti fani unumdorlik deganda o’z mazmuniga ko’ra, ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichiga yaqin ko’rsatkichni tushunadi. Tabiiyki, iqtisodiy samaradorlik darajasi va dinamikasi barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanishga bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarishning barcha omillari teng huquqlarda ishtirok etganliklari uchun ham taqdirlanishida teng huquqqa ega bo’ladi. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|