''Maxsus fanlar'' kafedrasi Kurs ishi mavzusi: Mehnat unumdorligi o’sishining asosiy omillari va mehnat samaradorligini oshirish yo’nalishlari
O’zbekistonda Unumdorlikning statistik ko’rsatkichlari tizimi va yil
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. O’zbekistonda Unumdorlikning statistik ko’rsatkichlari tizimi va yil yakunlari
O’zbekiston statistikasida unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi yuqorida ko’rib chiqilgan ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida tashkil etiladi. Bu nazariyaga ko’ra, mehnat unumdorligi unumdorlikning xususiy ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat faqat ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot rivojlanib borgani sari uning ahamiyati kamayib boradi. Shunga ko’ra, iqtisodchilar fikricha, unumdorlik darajasini aniqlash uchun mahsulot hamda uni yaratishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish omillarini statistik o’lchash lozim. Ma’lumki, ishlab chiqarilayotgan mahsulot natura, shartli- natura shaklida va qiymat ko’rsatkichlarida o’lchanishi mumkin. Agar unumdorlik darajasi va dinamikasini aniqlash maqsadida mahsulotning natura yoki shartli- natura shaklidagi ko’rsatkichlaridan foydalanilsa, unda ular faqat jonli mehnat sarfi bilangina taqqoslanadi. Natijada jonli mehnat sarfi birligiga natura yoki shartli- natura shaklida ifodalanadigan, an’anaviy statistikada keng qo’llaniladigan muvofiq keluvchi ko’rsatkichga aynan o’xshash mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichiga ega bo’linadi. Bu usul bo’yicha hisoblangan mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari iqtisodiyotning bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tarmoqlaridagi mehnat unumdorligi darajasini tavsiflashda, shuningdek, bu darajalarni xalqaro qiyoslashda katta ahamiyatga egadir. kiymat ifodasidagi unumdorlik ko’rsatkichlariga kelsak, holat boshqacha tus oladi. Bu holatda unumdorlik darajasi mahsulot ko’rsatkichi va uni ishlab chiqarish omillarini tanlashga bog’liq bo’lib qoladi. Mahsulot ko’rsatkichi sifatida yalpi mahsulot ishlab chiqarish, yalpi pirovard mahsulot, sof mahsulot, yalpi qo’shilgan qiymat, sof qo’shilgan qiymatdan foydalanish mumkin. Yalpi mahsulot ishlab chiqarish sotish narxidagi tovar mahsuloti qiymati, o’z ehtiyoji uchun ishlab chiqarilgan uskuna va xo’jalik usulidagi kapital qurilish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarish va tugallanmagan qurilish, korxona omborlaridagi tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulotlarning o’sishini qamrab oladi.
Yalpi pirovard mahsulot korxona yoki tarmoqdan tashqari ishlab chiqarishga mo’ljallangan mahsulot qiymatidir. O’z mazmuniga ko’ra, bu ko’rsatkich zavod yoki tarmoq usuli bo’yicha tovar mahsuloti ko’rsatkichiga muvofiq keladi. Sof
mahsulot barcha ishlab chiqarish omillari sarflarining (mehnat sarfidan tashqari) qiymati chegaralangan yalpi mahsulot qiymati sifatida aniqlanadi. Xalqaro statistikada unumdorlikni hisob-kitob qilishda oraliq iste’mol qiymati chegaralangan yalpi qo’shilgan qiymat ko’rsatkichidan keng foydalaniladi. Yalpi qo’shilgan qiymat bilan asosiy kapitalni iste’mol qilish o’rtasidagi farqni ifodalaydigan sof qo’shilgan qiymat ko’rsatkichi to’g’risida shuni aytish mumkinki, ayrim tarmoqda sof mahsulot bilan muvofiq bo’lsada, butun iqtisodiyot bo’yicha sof mahsulotdan noishlab chiqarish xizmatlari ko’rsatadigan tarmoqlarda sof qo’shilgan qiymat summasi ortiq bo’ladi. Unumdorlikni aniqlashda omillarni tanlash masalasi juda murakkab va xilma-xil. O’zbekiston satistikasida ishlab chiqarish omillari sifatida mehnat, doimiy kapital va joriy ishlab chiqarish iste’molidan ko’proq foydalaniladi. Qator holatlarda bu omillarga tadbirkorlik faoliyati ham kiradi. Jonli mehnat eng muhim ishlab chiqarish omili hisoblanadi. Uni o’lchash maqsadida berilgan davrdagi xodimlarning o’rtacha soni yoki ishlangan vaqtdan foydalanish mumkin. Ishlangan vaqt mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasini aniqlash imkonini beradi. Xodimlarning o’rtacha soni faqat mehnat unumdorligi dinamikasini emas, balki uning ish vaqti potentsial fondidan foydalanishga bog’liq tarzda o’zgarishini ham aks ettiradi. Ravshanki, ishlangan vaqt tushunchasi malaka, intensivlik, mehnat shart-sharoitlari va boshqalar turlicha bo’lganligi tufayli turli toifadagi xodimlar, iqtisodiyotning turli tarmoqlari uchun sifat jihatidan bir xil bo’lmaydi. Mehnat sarfini aniqlashda ikki variantdan foydalaniladi: a) mazkur tarmoqdagi ishlangan vaqt chegaralanishigacha shu toifa xodimlari ish haqining bir saotlik stavkasi bo’yicha o’lchanadi; b) ishlangan vaqt, uning sifat jihatidan bir xil emasligiga e’tibor bermay jamlanadi.
Bunda yana bir muhim amaliy muammo – haqiqiy ishlangan vaqtni haq to’langan vaqtdan chegaralash muammosi yuzaga keladi. Uni hal qilishning yagona yo’li muvofiq keluvchi tanlov tekshirishni o’tkazish va so’ngra uning natijalarini shu tarmoqning barcha korxonalariga joriy qilishdir.
Qishloq xo’jaligidagi mehnat sarfi va yollanmagan xodimlar mehnat sarfini aniqlash yanada qiyin muammodir. Qishloq xo’jaligidagi ish kuchining davomiyligi tabiiy omillar, geografik zona va etishtirilayotgan ekinga bog’liq tarzda juda o’zgaruvchandir. Shuning uchun mehnat sarfini aniqlash maqsadida yaqinlashtirilgan ekspert baholashdan foydalaniladi.
Yollangan xodimlar mehnat sarfiga kelsak, u tadbirkorlar ( egalik qiluvchalar ) va uning bepul ishlaydigan oila a’zolari ishlagan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu sarflar hisob-kitob ish kuni yoki ish haftasining o’rtacha davomiyligini tanlab tekshirish ma’lumotlari bo’yicha yoki yollangan xodimlar turli toifalari ish kunining davomiyligini muvofiq qiluvchi toifadagi yollanma xodimlar ish kuni davomiyligiga shartli tenglashtirish yo’li bilan aniqlanadi. Unumdorlik darajasi va bu daraja dinamikasini butun mamlakat iqtisodiyoti bo’yicha tavsiflashda faqat ish bilan band aholini emas, balki ishsizlarni ham nazarda tutish, ya’ni iqtisodiy faol aholi sonidan kelib chiqish mumkin. Ma’lumki, ishsizlik to’g’risidagi ma’lumotlarning ikkita manbai bor: rasmiy, aniq pasaytirilgan ma’lumotlar va kasaba uyushmalari ma’lumotlari. Ular o’z funktsiyalarini to’la bajarganda kasaba uyushmalari ma’lumotlaridan foydalanish lozim.
Iqtisodchilar unumdorlikning quyidagi ko’rsatkichlarini mahsulotning qiymat ko’rsatkichlari va ishlab chiqarish omillarini turlicha birlashtirib aniqlaydilar: - mehnatning yalpi unumdorligi; - mehnatning sof unumdorligi; - mehnatning integral unumdorligi; - omillarning global unumdorligi; - omillarning total unumdorligi. Mehnatning yalpi unumdorligi ko’rsatkichlari o’z mazmuniga ko’ra, xarajat birligiga mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichiga juda yaqin va u quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: YaMUqYaCh G’ T Bunda: YaMU - yalpi mehnat unumdorligi; YaCh - yalpi ishlab chiqarish; T - mehnat sarfi. Bu ko’rsatkichni hisoblashda yalpi ishlab chiqarish tannarx, narxlar omili yoki bozor narxlari bo’yicha aniqlanadi. Mehnat sarflari ham quyidagilar sifatida ifodalanishi mumkin: a) yollanma xodimlar soni; b) barcha toifadagi bandlar soni; soatlar soni; g) soliqlar chegirilishidan oldingi hisoblangan ish haqi summasi. Bu ko’rsatkichning asosiy kamchiligi faqat jonli mehnatni hisobga olib, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmasligidir. Sof mehnat unumdorligi ko’rsatkichi sof mahsulot qiymatining mehnat sarflariga nisbatini ifodalaydi. Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha sof mahsulot (sof qo’shilgan qiymat) tarmoqlararo mahsulot balansi asosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish qiymatidan oraliq iste’mol qiymati va doimiy kapital iste’molini chegirish yo’li bilan aniqlanadi. Bu holatda mehnat sarfi ko’rsatkichlari yalpi mehnat unumdorligini aniqlash bilan bir xil bo’ladi. Integral mehnat unumdorligining yalpi chiqaruv qiymati mehnat birliklarida ifodalangan mehnat sarflari va boshqa ishlab chiqarish omillariga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Uning darajasi, dinamikasi jami va oldingi mehnat sarflariga bog’liq bo’ladi. Bu ko’rsatkich amaliyotda juda kam hollarda hisoblanadi, buning sababi doimiy kapital sarflari (amortizatsiya) va o’zgaruvchan kapital sarflari (qolgan boshqa moddiy sarflar)ni mehnat birliklarida qayta hisoblashdagi qiyinchiliklardir. Iqtisodchilarning fikricha, omillarning global unumdorligi unumdorlikning eng muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. U unumdorlik darajasiga faqat jonli mehnat sarfinigina emas, balki boshqa omillar sarfining ta’sirini ham aks ettiradi. Shuning uchun mehnat unumdorligi omillarning global unumdorligi munosabatida unumdorlikning xususiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida ko’riladi. Omillarning global unumdorligi sof mehnat unumdorligi bilan bog’langan. Sof mehnat unumdorligini hisoblashda uning maxrajiga faqat jonli mehnat sarflari qo’shiladi. Boshqa ishlab chiqarish omillarining sarflari sof mahsulotni aniqlash uchun suratda yalpi chiqaruv qiymatidan chegiriladi. Omillarning global unumdorligini aniqlashda yalpi chiqaruvning to’la qiymati surat xizmatini o’taydi, maxrajida - boshqa ishlab chiqarish omillarining sarflari jonli mehnat sarflariga qo’shiladi.
Global unumdorlik omillarini aniqlashda mahsulot ko’rsatkichi sifatida chiqarilgan yalpi mahsulot qiymati yoki yalpi qo’shilgan qiymatdan foydalanish mumkin. Xalqaro statistikada qo’llaniladigan unumdorlik ko’rsatkichlarini quyidagi jadvaldan ko’rgazmali tasavvur qilish mumkin.
2-jadval Xalqaro statistikada qo’llaniladigan unumdorlik ko’rsatkichlari № Ko’rsatkichlar Kasrda
Surat Maxraj
1 Mehnat
unumdorligining natura shaklidagi ko’rsatkichlari Mahsulotni natura shaklidagi birliklarida chiqarish Mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarflari, vaqt birliklarida 2 Mehnat unumdorligining shartli- natura shaklidagi ko’rsatkichlari Mahsulotni shartli- natura shakli birliklarida chiqarish Mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarflari, vaqt birliklarida 3 Mehnat unumdorligining qiymat ko’rsatkichlari
Yalpi mehnat unumdorligi Yalpi qo’shilgan qiymat, mahsulotni yalpi ishlab chiqarish Mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarflari, vaqt birliklarida V Sof mehnat unumdorligi Sof qo’shilgan qiymat, sof mahsulot Mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarflari, vaqt birligida S Integral mehnat sarflari Yalpi qo’shilgan qiymat, yalpi mahsulot chiqarish Ishlab chiqarishning vaqt birligida ifodalangan barcha omillari D Global mehnat unumdorligi Yalpi qo’shilgan qiymat, yalpi mahsulot chiqarish Ishlab chiqarishning pul ifodasidagi barcha omillari E Total mehnat unumdorligi Sof qo’shilgan qiymat, sof mahsulot Pul ifodasidagi mehnat va doimiy kapital F Mehnat sarfi birligiga haqiqiy daromadlar Yalpi ichki mahsulot (sof mahsulot) Vaqt birliklaridagi mehnat sarflari
2011 yil yakunlari bo’yicha mamlakat yalpi ichki ma h sulotining o’sishi 8,3 foizni, sanoat ma h sulotlari ishlab chi q arish
h ajmi o’sishi 6,3 foizni, q ishlo
q
xo’jaligi ma h sulotlari etishtirish h ajmi o’sishi 6,6 foizni, a h oliga pullik xizmatlar ko’rsatish h ajmi o’sishi 16,1 foizni tashkil etdi. Davlat byudjeti yalpi ichki ma h sulotga nisbatan 0,4 foiz mi q dorida profitsit bilan ijro etildi. Inflyatsiya darajasi belgilangan prognoz ko’rsatkichdan oshmadi.
Mamlakatimiz eksport q iluvchi korxonalarining ra q obatbardoshlik nu q tai
nazaridan ustunliklarini to’li q ro’yobga chi q arish, eksport tarkibini diversifikatsiyalash va ma h sulotlarni sotishning yangi tash q i bozorlarini faol o’zlashtirish bo’yicha ani q ma q sadga yo’naltirilgan ishlar olib borilishi 2011 yilda eksport h ajmi 15,4 foizga o’sishini, tash q i savdo balansining sezilarli mi q dordagi
ijobiy saldosini va mamlakat oltin-valyuta zaxiralari o’sishini ta’minladi. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturi doirasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun eng q ulay ishbilarmonlik mu h itini shakllantirishga doir keng ko’lamli ishlar olib borilishi 2011 yil yakunlari bo’yicha mamlakat yalpi ichki ma h sulotida kichik biznes ulushi 2010 yildagi 52,5 foiz o’rniga 54 foizgacha ko’payishiga ko’maklashdi. 2011 yilda ish o’rinlari tashkil etish va a h oli bandligini ta’minlash dasturi parametrlarini so’zsiz bajarish yuzasidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar q ariyb 1 millionta ish o’rni tashkil etilishini ta’minladi, ularning 68 foizidan orti g’ i q ishlo
q joylarga to’ g’ ri keladi. Mamlakatimiz Prezidenti o’z ma’ruzasida h al etilmagan mavjud muammolarni batafsil va h ar tomonlama ta h lil
q ildi
h amda 2012 yilda mamlakatni ijtimoiy-i q tisodiy rivojlantirishning eng mu h im ustuvor vazifalari va yo’nalishlarini bajarishga q aratilgan dasturiy vazifalarga atroflicha to’xtalib o’tdi. Xal
q aro valyuta jam g’ armasining keyingi ba h olash missiyasi bayonotida, jumladan, bunday deyiladi: “O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy in q irozga
q arshi
samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5 foizni tashkil etdi va bu Markaziy Osiyodagi o’rtacha o’sish ko’rsatkichidan yu q oridir. Q ator yillar davomida kuzatilgan byudjet profitsiti, rasmiy zaxiralar darajasining yu q oriligi, davlat q arzining kamligi, bar q aror bank tizimi va xal q aro
moliya bozorlaridan q arz olishga e h tiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni global in q irozning bevosita o q ibatlaridan h imoya
q ildi... Missiya 2011 yilda yalpi ichki ma h sulot 8,3 foiz ko’payishini kutmo q da va o’rta muddatli isti q bolda
i q tisodiyotning yu q ori o’sish sur’atlari sa q lanib
q olishini bashorat q ilmo
q da”.
Ta’kidlash joizki, o’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki ma h sulotning o’sish sur’ati, kutilganidek, amalda 8,3 foizni tashkil etdi, 2000 — 2011 yillar mobaynida yalpi ichki ma h sulot
h ajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning i q tisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlari q atoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chi q arishi 6,3 foiz, q ishlo
q xo’jaligi ma h sulotlari etishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va a h oliga pullik xizmatlar ko’rsatish 16,1 foizga bar q aror yu q ori sur’atlar bilan o’sdi. I q
birgina misolda, ya’ni 2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki ma h sulotini shakllantirishda sanoat ishlab chi q arishining ulushi bor-yo’ g’ i 14,2 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatkich 24,1 foizga etganida ya ol ko’rish mumkin. Sanoat ma h suloti umumiy o’sishining q ariyb 70 foizini yu q ori
q o’shimcha q iymatga ega bo’lgan tayyor ma h sulot ishlab chi q arishga yo’naltirilgan so h alar
tashkil etdi. Bugungi kunda i q tisodiyotimizning lokomotiviga aylangan mashinasozlik va avtomobilsozlik (12,2 foiz), kimyo va neft-kimyo sanoati (9,4 foiz), ozi q -ov
q at sanoati (13,1 foiz), q urilish materiallari sanoati (11,9 foiz), farmatsevtika va mebelsozlik (18 foiz) 2011 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Iste’mol tovarlari ishlab chi q arish
h ajmi 2011 yilda 11,2 foizga o’sdi, 2000 yilga nisbatan esa bu ko’rsatkich 4 barobardan ziyod oshdi. Ta’kidlash kerakki, i q tisodiyotning etakchi tarmo q larida tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va bu so h alarni diversifikatsiya q ilishga
q aratilayotgan ulkan e’tibor eksport h ajmi, uning tarkibi va sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. 2011 yilda eksport ma h sulotlari h ajmi 2010 yilga nisbatan q ariyb 15,4 foizga ko’paydi va 15 milliard dollardan ko’pro q ni tashkil etdi. Bu 2000 yilga nisbatan 4,6 barobar ziyoddir. Tash q i savdo aylanmasining ijobiy saldosi 4 milliard 500 million dollardan oshdi. Eksport tarkibida tayyor ma h sulotlar ulushi 60 foizni tashkil etdi, h olbuki, 2000 yilda bu ko’rsatkich q ariyb 46 foizni tashkil etgan edi. O’zbekiston i q tisodiyotining bar q aror va mutanosib rivojlanib borayotganini 2005 yildan boshlab Davlat byudjeti profitsit bilan bajarilayotgani h am ya ol tasdi
q lab turibdi. 2011 yilda Davlat byudjetining xarajatlar q ismi 2010 yilga nisbatan 25,4 foizga, 2000 yilga nisbatan esa q ariyb 17,8 barobar o’sdi. Q ayd etish joizki, Davlat byudjeti xarajatlarining 58,7 foizi ijtimoiy so h ani moliyalash va a h olining kam ta’minlangan q atlamlarini q o’llab-
q uvvatlashga yo’naltirildi. Mana bu ra q amlarga alo h ida e’tiboringizni jalb etmo q chiman. 2012 yilning 1 yanvar h olatiga ko’ra, mamlakatimizning umumiy tash q i q arzi yalpi ichki ma
h sulotning 17,5 foizidan, eksport h ajmiga nisbatan esa 53,7 foizdan oshmaydi. Bu xal q aro mezonlar bo’yicha “ H ar ji
h atdan ma
q bul
h olat”, deb h isoblanadi. Bularning barchasi musta q illigimizning ilk yillaridan boshlab h am davlat, h am tijorat banklari, kompaniya va korxonalar mi q yosida
h ar tomonlama puxta o’ylangan chetdan q arz olish siyosatini amalga oshirib kelayotganimiz bilan bo g’ li q ekanini, o’ylaymanki, tushunish, anglash q iyin emas. Mamlakatimizda xizmat ko’rsatish va servis so h asi 2011 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlanib, uning yalpi ichki ma h sulotdagi ulushi 2000 yildagi 37 foiz o’rniga 50,5 foizni tashkil etdi.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|