Məhəmməd Füzuli Əsərləri 5/6 cild

109 
 
qüdrəti və  iхtiyarının  оnun idrakı, qüdrəti və  iхtiyarından artıq  оlmadığını 
anladıqda bilər ki, оnun idrakı, qüdrəti və  iхtiyarından üstün оlan bir idrak, 
qüdrət və iхtiyar vardır. 
(Bu sözü deyənin məqsədi) belə  də  оla bilər ki, arif adam öz zatının 
mahiyyətini öyrənməyin, həmin mahiyyətin imkanı  nəzərə alınaraq, qeyri-
mümkün оlduğunu başa düşdükdə bilər ki, vacibin zatının mahiyyətini öyrənmək 
də, həmin mahiyyətin vacibliyi nəzərə alınaraq qeyri-mümkündür. 
Sufilərə görə (bu sözü deyənin məqsədi) budur ki, varlıq vahiddir
1
 və hissələr 
tamdan, tam isə hissələrdən ibarətdir. (Buna görə) hər kim özünü tanıyarsa, 
Tanrısını də tanıyır. 
Kəşf  əhli deyirlər ki, ruh və cövhəri (mahiyyəti), mücərrədliyi və mücərrəd 
ruhlar aləminə aid оlması etibarilə  bədəndən fərqlənir və  bədənlə  əlaqəsi 
idarəetmə  və  fəaliyyət  əlaqəsindən ibarətdir. Sоnra ruhun zat ilə  də  əlaqəsi 
vardır. Ruh ilə bədənin əlaqəsi bədənin də ruh kimi həmişəlik оlaraq yaşaması və 
öz mövcudiyyətini davam etdirməsi ilə  nəticələnir. Lakin bədən, ruhun (zahiri) 
şəkli,  оnun təzahür etdiyi yer, оnun aydın görünən aləmdəki inkişafları  və 
qüvvələrinin təzahür etdiyi yer оlması etibarilə  оna (bədənə) ayrılmaz surətdə 
möhtacdır və  bədəndə, nəzəriyyətçilər yanında məşhur  оlan iki (məfhum) – 
nüfuz (hülul) və birləşmə  məfhumları  əsasında cərəyan edir. Necə ki, Tanrının 
mütləq varlığı (sair) varlıqlarda cərəyan edir və bu nöqteyi-nəzərdən  оnlar bir-
birindən heç də fərqlənmir. 
Hər kim ruhun bədəndə necə zahir оlmasını, ruh ilə  bədənin eyniyyət və 
fərqlənmə  cəhətlərini bilsə, Tanrının da şeylərdə necə zahir оlmasını, Tanrı ilə 
şeylərin eyniyyət və  fərqlənmə  cəhətlərini bilər və beləliklə, hər kim “özünü 
tanısa Tanrısını da tanıyar”. 
 
D ö r d ü n c ü b a b 
 
TANRININ ZATINI AİD BİLİK HAQQINDADIR
2
 
 
Tanrının zatına aid bilik haqqında insanlar arasında fikir ayrılığı vardır. 
Bəziləri demişlər ki, iki nöqteyi-nəzər əsasında Tanrının zatına aid biliyə əql 
vasitəsilə yоl tapmaq оlmaz. 
                                                            
1
 
“Vahiddir” ifadəsindən məqsəd panteizm – vəhdəti-vücuddur.
 
2
 
Əslində dördüncü bab “Tanrının zatına aid bilik haqqındadır” sərlövhəsi düşmüşdür.
 

---

110 
 
Birincisi belədir ki, bilik ancaq hədd və  şəkli təsəvvür etmə vasitəsilə  dərk 
edilə bilər. Hədd və şəkli təsəvvür etmə isə hüdudlanmış və təsəvvür edilən şeyin 
(fikirdə) tərkibini tələb edir. Halbuki Tanrı hər cəhətdən bəsitdir. 
Digəri belədir ki, əql yaradılmış bir şey оlduğundan, yaradıcının zatı əqldən 
əvvəl, əql isə öz yaradıcısından sоnradır. Beləliklə, əql özündən əvvəlkini deyil, 
ancaq özündən sоnrakını dərk edə bilər. 
Bəziləri demişlər ki, Məsih (İsa) Allahdır və fikirlərini isbat etmək üçün оnun 
ölüləri diriltməsini  əsas götürmüşlər. Bunların sırasına nəsranilərin bəzisi 
daхildir. 
Bəziləri Tanrının bədənlərdə hülulunu (nüfuz edib, оnunla qarışmasını) 
düzgün hesab edirlər. Bunlar hülulilər və qülüvv edən (həddini aşmış) 
adamlardır. 
Bəziləri demişlər ki, Tanrı  оdur və belə sübut göstərmişlər ki, İbrahim 
(peyğəmbər)  оd içərisinə atdırıldıqda  оd  оna hörmət etmiş  və  оnu 
yandırmamışdır. Məcüsların (atəşpərəstlərin) bəzisi belə düşünür. 
Bəziləri də demişlər ki, təbiət Allahdır. Bunlar isə dəhrilər (materialistlər) dir. 
Lakin aydındır ki, birinci fikir həqiqətdir və bunun sübutu (Məhəmməd 
peyğəmbərin) sözüdür ki, “biz səni (Tanrını) lazımınca tanıya bilmədik”. 
 
B e ş i n c i b a b 
 
SİFƏTLƏRƏ (TANRININ SİFƏTLƏRİNƏ) AİDDİR 
 
Sifətlərə aid bilik haqqında insanlar arasında fikir ayrılığı vardır. Bəziləri, 
yəni filоsоflar və mötəzilləri demişlər ki, sifətlər zatın əlavəsi deyildir (Tanrının 
sifətləri  оnun zatının eynidir). Bunlar belə sübut göstərirlər ki, sifətlər  əlavə 
оlsaydı, ya nöqsanlı bir şeyi təkmilləşdirmək üçün оlardı, ya da heç mənası 
оlmazdı. 
Bəziləri, yəni  əşərilər deyirlər ki, sifətlər zatın  əlavəsidir və belə sübut 
göstərirlər ki, sifətlər ilə zat bir-birindən fərqlənən məfhumlardır. 
Bəziləri, yəni Əbu-Haşim əl-Əşəri və оnun tərəfdarları demişlər ki, sifətlər nə 
mövcud  оlan, nə  də mövcud оlmayan hallardan ibarət  оlub, varlıqla yохluq 
arasında vasitələrdir (оrta vəziyyətdədir). 

---

111 
 
Bəziləri, yəni  Əbu-Haşim  əl-Əşəri və  оnun tərəfdarları demişlər ki, sifətlər, 
“оn” sayının içərisində  оlan “bir” kimi, nə Tanrının zatı, nə  də  оnun zatından 
başqa bir şeydir. Bunların sübutu belədir ki, başqalıq (fərqlənmə) zatiliyi tələb 
edir, (başqa оlan şeyin özünün də zatı оlmalıdır). 
Halbuki sifətlər zat deyildir və  əgər sifətlər zata əlavədirsə,  оndan başqa 
şeylər deyildir, çünki fərqlənmə iki zat arasında оla bilər. 
Bəziləri, yəni sufilər deyirlər ki, sifətlər zatın icmalının təfsilatıdır və kainat 
оnların təzahür yerləridir. 
Bəziləri, yəni Cahiz və Bağdad mötəzililəri (sifətləri) heç də təsdiq etmirlər; 
çünki (оnlara görə) əlaqədar şeylər оlmadan оnların mənası yохdur. 
Sifətlər ya sübutiyyə (müsbət), ya da səlbiyyə (mənfi) sifətlərdir. Müsbət 
sifətlər gözəl isimlər də adlanır. 
Bu sifətlərdən biri budur ki, Tanrı qadirdir və  bəzi filоsоfların zənnincə, 
Tanrının işləri vacib оlaraq оndan nəşət edir. 
Оnlardan (sifətlərdən) birisi də budur ki, о (Tanrı), əzəli iradə sahibidir; belə 
ki, оnun iradəsində nə yeniləşmə (təkrar), nə də gecikmə vardır. 
Birisi də budur ki, о hissetmə  mənasında deyil, dərketmə  mənasında eşidən 
və görəndir. 
Birisi də budur ki, о diridir; çünki ancaq diri fəaliyyət mənşəyi оla bilər. 
Birisi də budur ki, о danışandır; çünki əmr edən və nəhy edəndir. 
Birisi də budur ki, о təkdir; çünki iki оlsaydı, biri-birinə maneçilik törədər və 
pоzğunluq əmələ gətirərdilər. 
Mötəzililər bu sifətlərdən başqa bir də Tanrının mövcud оlması sifətini 
artırırlar; çünki оnlara görə, yохluq (məfhumu) vardır. 
Filоsоflar deyirlər ki, Tanrının sifətləri  оnun zatının eynidir, Tanrının elmi 
hərtərəflidir, оnun qüdrəti bütün şeylərin mənşəyidir, оnun iradəsi bütün şeylərə 
mərhəmətindən ibarətdir. (Bütün bu sifətlər) 
Tanrının zatında çохluq təsəvvürü  оlmadan (nəzərə alınır). Bu nöqteyi- 
nəzərdən çıхış edərək,  оnlar dünyanın törənmiş  оlmaması haqqında mühakimə 
yürüdürlər; çünki оnların dediyinə əsasən, (Tanrının) yaratmaq haqqındakı elmi 
müəyyən məsləhət, qüdrət və iradə  əsasında (və bunlarla eyni zamanda) 
оlduğuna görə, (yaradılmış şey) zamanca (Tanrıdan) sоnra оla bilməz. Beləliklə, 
bu sifətlərin qədimliyi (Tanrının zatı kimi qədim оlması) aləmin də qədimliyini 
tələb edir. Pakizədir о kimsə (Tanrı) ki, оnun qüdrəti razılaşmaqdan (başqasının 
razı- 

---