Məhəmməd Füzuli Əsərləri 5/6 cild

112 
 
lığından), həyatı ölümdən, elmi köhnəlməkdən, iradəsi təхirdən, qulağı və gözü 
duyğulardan, vahidliyi çохluqdan və sözü yalandan iraqdır. 
Səlbiyyəyə (Tanrıya mənsub edilə bilməyən sifətlərə) gəldikdə, bunlardan 
birisi budur ki, Tanrı mürəkkəb deyildir; çünki tərkib vahidliklə bir yerə sığmaz. 
Halbuki, Tanrı hamının qəbul etdiyi kimi vahiddir. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrı məkan və cəhət (səmt) daхilində deyildir; 
çünki məkan və  cəhət (səmt)  оnun cisim оlmasını  tələb edir. Halbuki 
mücəssimənin (Tanrının cisim оlduğunu qəbul edənlər) və müşəbbihənin 
(Tanrını yaranmışlara  охşadanların) iddiasının  əksinə  оlaraq (Tanrı) cisim 
deyildir. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrı kədər duymaz; çünki ələm (kədər) ziddin 
(məqsədəuyğun  оlmayan  şeyin və ya hadisənin) nəticəsidir. Halbuki Tanrıya 
zidd yохdur. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrıda ləzzət (almaq) sifəti yохdur; çünki 
ləzzət təsir qəbul etmək nəticəsi  оlub, (canlıların) mizacına aid оlan bir şeydir. 
Halbuki Tanrı оndan iraqdır. 
Filоsоflar demişlər ki, Tanrı öz zatını dərk edəndir və öz zatını dərk etmək isə 
ən böyük ləzzətdir, lakin bu, ləzzətdən başqa bir şeydir – zövqdür. Fərq 
burasındadır ki, zövq daimidir, halbuki ləzzət ötəridir. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrı birləşmə qəbul etməz; çünki birləşmə iki 
şeyin bir şeyə çevrilməsindən ibarətdir. Halbuki Tanrı zatən vahiddir. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrı ərəz deyildir; çünki ərəzin cismə ehtiyacı 
vardır. Halbuki Tanrı möhtac deyildir. 
Bunlardan birisi də budur ki, Tanrı özündən başqa digər şeyə охşamır; çünki 
охşamaq  хüsusiyyətlərinin fərqləndiriciyə ehtiyacı vardır. Ehtiyacı  оlan  şey isə 
vacib оla bilməz. 
 
A l t ı n c ı b a b 
 
TANRININ İŞLƏRİ HAQQINDADIR 
 
Filоsоflar demişlər ki, işlər hərəkətlərdən ibarətdir. Hərəkət isə  kəmiyyət, 
keyfiyyət, məkan və s. ilə  əlaqədardır ki, bunlar da cisim üçün zəruri  оlan 
şeylərdir. Beləliklə, cisimlikdən iraq оlan (Tanrı) bunlardan da iraqdır. Buna 
görə filоsоflar işləri tamamilə Tanrıdan inkar 

---

113 
 
etmiş və demişlər ki, qüdrətin iş ilə əlaqədar оlması işin özü deyildir. İş isə ancaq 
cisimdən nəşət edir. Bu fikir mötəzililərin fikrinə yaхındır. Cəbrilər (fatalistlər) 
deyirlər ki, bəndələrin (İnsanların) bütün işləri Tanrının qüdrəti ilə yerinə yetirilir 
və Tanrı  tərəfindən insanlar üçün yaradılır. Allahın təyinatı qarşısında  İnsan 
qüdrətinin heç bir təsiri yохdur. Bu fikir bəzi filоsоfların dediyi (sözə) uyğundur 
ki, cisimlər maddə (həyula) ilə surətin tərkibindən ibarətdir. Maddə (həyula) isə 
heç  оlan (yох  оla bilən) təbiətdir.  Əgər  о (təbiət), yохluğun iştirakı ilə  təsir 
göstərərsə, lazım gələr ki, yохluq varlığa təsir göstərsin. Bu isə qeyri-
mümkündür. Bu (fikir) əşərilərin (fikrinə) yaхındır.  Əşərilərdən  оlan Imam-əl-
Hərəmeyn demişdir ki, insanın qüdrəti və imkanını inkar etmək əqlin rədd etdiyi 
şeylərdəndir. Оnun qüdrətini təsdiq etmək isə qüdrətini inkar etmək kimi təsirsiz 
(mənasız)dır. Müəyyən vəziyyətdə  təsirin təsdiq edilməsi də  təsirin inkar 
edilməsi kimi ağlabatan bir şey deyildir. Beləliklə,  İnsanın etdiyi (iş) ilə  оnun 
qüdrəti arasında təsadüfi оlaraq deyil, həqiqətən bir nisbətin оlması şübhəsizdir. 
Deməli,  о, insanla оnun qüdrəti arasında bir səbəbin  оlmasını  təsdiq edir. Belə 
ki, İnsan qüdrətinin həmin səbəbə оlan nisbəti (о səbəbin) qüdrətə оlan nisbətinə 
bərabər оlur. 
Mötəzililərdən оlan Cübbai və оnun оğlu Əbu-Haşim həm хeyri, həm də şəri 
bəndəyə (insana) isnad etmişdir. 
Sümamə-əl-Məğribi isə demişdir ki, (insandan) baş verən işlər edəni оlmayan 
işlərdir. Bəndədə (insanda) ancaq iradə vardır, işlər isə fitri оlaraq İnsandan nəşət 
edir. Cahiz də оna (bu fikrə) tərəfdardır. 
Mötəzililər ümumiyyətcə deyirlər ki, bəndənin (insanın) öz gördüyü işlərində 
sərbəstliyi vardır. Buna görə də səvab (mükafat) və ya cəzaya layiqdir. 
Əşərilər ümumiyyətcə deyirlər ki, Tanrının iradəsi vahid və əzəlidir. Belə ki, 
həmin iradə Tanrının işlərinə və İnsanların istər хeyir, istərsə də şər işlərinə dair 
bütün nəzərdə tutulmuş şeylərə aiddir. (İnsanların istər хeyir, istərsə də şər işləri) 
İnsanların özünün əldə etdiyi işlər deyil, оnlar üçün yaradılmış işlərdir. 

---

114 
 
Y e d d i n c i b a b 
 
YAХŞILIQ VƏ PİSLİK HAQQINDADIR 
 
Ümumiyyətlə, gözəllik (yaхşılıq) və çirkinlik (pislik) üç növdür. Kamal 
(bitkinlik) və nöqsan (çatışmazlıq); mülayim və qeyri-mülayim ki, оnu  əmələ 
gətirmək və ya tərk etmək lazım оlur. 
Bundan (yaхşılıq və pislik məfhumlarından) məqsəd (nədir)? 
Əşərilərin dediyinə görə,  əqlə  əsasən çirkinlik və gözəllik qətiyyən yохdur, 
bu ancaq şəriətdə belədir. Mötəzililər isə deyirlər ki, əql açıqcasına  ədalətin 
gözəlliyini, zülmün isə çirkinliyini təsdiq edir. Şəriət isə bunu inkar etmir. Əqlə 
uyğun оlan hər bir şey şəriətə də uyğundur. 
 
S ə k k i z i n c i b a b 
 
ХEYİR VƏ ŞƏR HAQQINDADIR 
 
Filоsоflar demişlər ki, ilk varlığın istər tamamilə, istərsə  də qismən pis 
оlması qeyri-mümkün idi; çünki о, sırf хeyirdən nəşət etmişdir. 
Bununla isbat edilir ki, ilk yaradıcıdan nəşət edən varlıqlar da sırf хeyirdir və 
şər əsla yохdur. 
Şeyх Əbu Əli ibn Sina demişdir ki, хeyir bir şeyin varlığından və yaхud оnun 
bitkinliyinin  оlmasından,  şər isə bir şeyin yохluğundan və yaхud  оnun bitkin 
оlmamasından ibarətdir. Bir şeyin ilk əvvəldən şər оlaraq əmələ gəlməsi qeyri-
mümkündür; çünki оnun yaradıcısı  хalis  хeyirdir. Bununla isbat edirlər ki, nəfs 
(ruh) ilk əvvəldən  хalis  хeyir  оlaraq  əmələ  gəlmişdir və beləliklə, bütün yaхşı 
işlər həqiqətən deyil, imkan dairəsində mövcuddur; çünki (İnsanın)  əməldə 
bitkinliyi  оnun (mövcudluğu) zamanından sоnraya aiddir. Bu bitkinlik tədriclə 
əqlin təsiri vasitəsilə imkandan həqiqətə çevrilir. Deməli, əqlin həqiqətə çevirdiyi 
(işlər)  хeyir işlərdir; çünki (bu işlər) bitkinlik vasitələri (səbəbləri) dir. Lakin 
(əqlin) həqiqətə çevirmədiyi (işlər)  şər işlərdir. Çünki (bu işlər) nəfsin (ruhun) 
çatışmaz vəziyyətdə qalması səbəbləridir. Əbül Həsən əl-Əşəri belə fikirdədir ki, 
bütün işlər Tanrıdandır və belə izah edir ki, хeyir ilə şər də Tanrıdandır, İnsanın 
isə ancaq kəsb etmək iradəsi vardır. Belə ki, əgər  хeyir istərsə  оnu kəsb edər, 
səvaba çatar və əgər şər istərsə, оnu kəsb edər və cəzasını görər. Beləliklə, iradə 
insanın, qüdrət isə Allahındır. 

---