Mehnatning funksiyalari va turlari

MEHNATNING FUNKSIYALARI VA TURLARI
Mexdat turli xususiyatlarga egaligi bois, kuyidagi kator funksiyalarni ba- jaradi. Ularni umumlanggirgan xamda kuyidagicha guruxdash mumkin (2.1-raem): - mexdat ne’matlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatish jarayoni sifatida; - mexdat jamiyat xayot kechirishi va innovatsion rivojlanishning moddiy sharti sifatida; - mexdat insonning uzi yangi talablar asosida rivojlanishining sharti sifatida; - mexnat faoliyati xodimning zamonaviy shakllanish shakli sifatida.
Mexnat ishlab chikarishning bir kismi bulgani uchun ishlab chikarishning mavjud bulishida, ishlab chikarish faoliyatida ishtirok etadi. SHuning uchun xam u ishlab chikarish resurslari tarkibiga kiradi va uning ajralmas elementa (unsuri) - resurslaridan biri xisoblanadi. Ishlab chikarish resurslari deyilganda, innovatsion rivojlanish asosida moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish, xizmatlar kursatishda foyda- lanilishi mumkin bulgan ishlab chikarishning turli unsurlari jamlanmasi tushuniladi. Ular kuyidagicha tasniflanadi:
- tabiiy resurslar (kuyosh, bioenergiya, shamol energiyasi, suv resurslari, foydali kazilmalar) ishlab chikarish jarayonida ishlatiladigan atrof muxitning eng muxim tarkibiy kismlaridir;
- moddiy resurslar (mexnat vositalari va predmetlari) uzlari ishlab chikarishning maxsuli bulgan ishlab chikarish vositalaridir;
- mexnat resurslari - ish kuchi, ya’ni mexnatga layokatli axoli.
Mexnat resurslari buyicha ish kuchining yoshi, jinsi, malakasi, ta’lim darajasi, mexnatga kizikishi (motivatsiyasi) buyicha tarkibi juda muxim axamiyatga ega;
- moliyaviy resurslar jamiyat ishlab chikarish jarayoni uchun ajratadigan pul mablaglaridan iborat.
Ularning manbalari: investitsiya mablaglari, kimmatli kogozlar, soliklar, pul jamgarmalari, davlat karzlari;
- axborot resurslari
- mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan ishlab chikarish faoliyat yuritishi va ularni elektron kompyuter texnikasi orkali boshkarish uchun zarur bulgan ma’lumotlar;
- texnologik resurslar - xodimlar va mashinalar, shuningdek, elektron kurilmalarning ishlashini va ular orasidagi axborot aylanishini ta’min- laydigan resurslar.
Ishlab chikarish (iktisodiy) resurslari chegaralangan, ular jamiyat rivojlanishi jarayonida ex,tiyojlarni tula kondirish uchun zarur bulgani- dan kam, shu sababli barcha exdiyojlarni bir yula va tulik kondirishning imkoniyati yuk. Mexdat insonning uzini rivojlantirishning manbasi xdm xdsoblanadi. U mexdat faoliyatini amalga oshirish uchun bilimi, malakasini oshiradi, uzida ijobiy kobiliyatlarni shakllantiradi. Mexnat insonning shaxe sifatida shakllanishida xdm ishtirok etadi. Mexnat insonning ijtimoiylashuviga, uzligini namoyon kilishga kumakla- shadi. Bu urinda amerikalik psixolog Donald Syuperning shaxe shakllani- shi boskichlarini keltirish mumkin:
1. Ulgayish boskichi (tugilganidan 14 yoshigacha). Bu davrda asosiy kizikish va kobiliyatlar rivojlanadi. Bunda xar kanday insonning bulajak kasbi tugrisidagi tasavvurlari dastavval xayolan (4-10 yosh), sung uz kobiliyatlarini anglash asosida (13-14 yosh) paydo buladi.
2. Uz imkoniyatlarini taxlil etish boskichi (14-25 yosh). Bu davrda inson uz salox,iyatini bilim olish va mexdat faoliyatida sinab k}fadi. Bunda muayyan kasb bilan (asosiy emas) vaktincha mashgul bulishi (15-17 yosh) mumkin. Boskich, kupincha, tanlangan kaebni ta’lim olish bilan birga real mexdat faoliyatida sinab kurish (22-24 yosh) orkali yakun topadi (bu urinda Garb davlatlarida mexdat faoliyatini ta’lim olish bilan kushib olib borish imkoniyatlari katta ekanligini eslashimiz mumkin).
3. Sinash boskichi (25-30 yosh). Ana shu davrda inson uzini tajribalirok xodimlar bilan rakobat kilishga kodir tulakonli mutaxassis sifatida «sinab kuradi». Bevosita rakobatlashish orkali muvaffakiyatga erishishga intilish yukori mexdat unumdorligining xdm, insonni uzini rivojlantirishining xdm eng asosiy ragbatidir.
4. Barkarorlik boskichi (30-44 yosh). Inson ana shu vaktda uzini ishonchli va omadli mutaxassis sifatida kursatadi. Bu ustunligini mustaxkamlash uchun kasbiy malakasini oshirishga xamda uzining mavkeini xdm firmasida, xdm jamiyatda kuchaytirishga intiladi.
5. Intilishlar natijasida erishilgan mavkeni barkarorlashtirish boskichi (45-64 yosh). Inson bu davrda barkaror kasbiy va ijtimoiy mavkega ega bulishga xarakat kiladi.
6. Kasbiy va ijtimoiy faollikning susayishi, pasayish boskichi (65 yosh va undan yukori). Iktisodiyotning innovatsion rivojlanishi, yangi texnologiyalar ogir mex,nat talab kiladigan ishlab chikarish jarayonlarini kamaytirmokda. SHunga karamasdan, xodim xozir xam bir maromdagi, zerikarli mexnat faoliyatiga xayotiy ne’matlarga ega bulish uchun zaruriy extiyoj sifatida karaydi. SHu bilan birga, xamma xam mexnat faoliyatiga fakat daromad topish vositasi sifatida karayvermaydi. Insonda boshka - kobiliyati, bilimi, tajribasi va maxoratini namoyish kilish orkali uzligini kursatish extiyoji xam kuchli.