RAST MÜZİKOLOJİ DERGİSİ
Uluslararası Müzikoloji Dergisi
www.rastmd.com
Doi:10.12975/rastmd.2015.03.02.00053
969
İSLAM RZAYEVİN İFASINDA “ÇAHARGAH”
AZƏRBAYCAN MUĞAM DƏSTGAHININ TƏFSİRİ
Səadət Verdiyeva
1
ÖZET
Məqalədə Azərbaycanın Xalq Artisti, xanəndə İslam Rzayevin ifa etdiyi
”Çahargah” muğam dəstgahının müqayisəli təhlili verilir. Muğamda Ə.Vahidin sözlərinə
yazılmış qəzəlin də poetik mətninin geniş təhlili göstərilib. İslam Rzayev mükəmməl bir
sənətkar kimi“Çahargah” muğam dəstgahını tam şəkildə və özünə məxsus ifa etmişdir.
Anahtar Kelimeler: “Çahargah” Muğam dəstgahının təhlili , qəzəlin poetik əsası,rəng
,şöbələr .
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ МУГАМ ДЕСТГЯХ "ЧАХАРГЯХ" В
ИСПОЛНЕНИИ ИСЛАМА РЗАЕВА
Саадат Вердиева
2
РЕЗЮМЕ
В статье анализируется сравнительность мугам дестгяха "Чахаргях" в
исполнении Народного артиста Азербайджана, ханенде Ислама Рзаева. В мугаме
показано широкий спектр поэтического текста Гезель (строфа) к словам А.Вахида.
Как великий ремесленник ханенде Ислам Рзаев исполнил мугам дестгях "Чахаргях"
полностью и самостоятельно.
Ключевые слова: анализ мугам дестгях "Чахаргях", поэтические основы гезелей,
ренг, разделы.
INTERPRETATION OF MUGHAM DESTGAH
"CHAHARGAH" PERFORMED ISLAM RZAYEV
Saadat Verdiyeva
3
ABSTRACT
The article analyzes the Comparability mugham destgyaha "Chahargah" by
People's Artist of Azerbaijan, singers Islam Rzayev. The mugham shown a wide range of
poetic text Gesell (stanza) the words A.Vahid. As a great craftsman singers Islam Rzayev
performed mugam destgakh "Chahargah" fully and independently.
Keywords: analysis of mugham destgah "Chahargah" poetic foundations gezelles, reng,
sections.
1
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının dissertantı.
2
Учитель Азербайджанской Национальной консерватории, Диссертант Национальной Академии
Наук Азербайджана.
3
The teacher of Azerbaijan National Conservatory, Dissertator National Academy of Sciences of Azerbaijan.
Verdiyeva, S. Rast Müzikoloji Dergisi, Cilt III, Sayı 2 (2015), s. 969-975
970
GİRİŞ
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinə İslam Rzayev öz dəsti-xətti olan görkəmli muğam
ifaçısı kimi daxil olmuşdur. Onun ifa etdiyi “Rast”, “Mahur-Hindi”, “Çahargah”, “Bayatı-
Şiraz” muğamlarında xanəndənin yüksək peşəkarlığı, və istedadı özünü parlaq nümayiş
etdirmişdir. Bu dəstgahların ifasında İ.Rzayevin muğamın bütün tərkib hissələrini və
qanuna uyğunluqlarını özünəməxsus tərzdə təqdim etməsi diqqəti cəlb edir. Belə ki, o,
bənzərsiz ifası ilə hər bir muğamın gizli məğzini və daxili mahiyyətini üzə çıxarmağa nail
olmuşdur. Emosional dolğunluq, təmkinlilik, sərbəst ifa tərzi, aydın və təsirli tələffüz, incə
musiqi duyumu İ.Rzayevin muğam ifaçılığının başlıca göstəriciləridir. Lüzumsuz
səsçıxarmalar, çılğınlıq və s. bu kimi formal zahiri əlamətlər onun sənətinə yaddır. İslam
Rzayevin ifa etdiyi muğamlar özünün daxili gərginliyi və dərin ifadəliliyi ilə oldiqca
təsirlidir. Belə bir təsir gücünün yaranmasına xanəndənin ifasında fikir və intuisiya
arasındakı əlaqənin möhkəmliyi mühüm rol oynayır. Xanəndə ifa etdiyi muğamın
məzmun və xarakterini düzgün verilməsi üçün hər şöbəni səciyyələndirən intonasiya və
kadans formulları mümkün qədər dəqiq və aydın səsləndirməyə çalışır[5]; [6.] Məhz bu
baxımdan onun oxuduğu muğamlar özünün obrazlılığı, məzmunca yetkinliyi, orijinal
tembr ifadəliliyi ilə fərqlənirlər. İslam Rzayevin bir xanəndə kimi formalaşmasında
Azərbaycan xanəndəlik sənətinin ən qüdrətli nümayəndələrindən - Seyid Şuşinski, Bülbül,
Xan Şuşinski kimi korifey sənətkarların yaradıcılıq çeşməsindən faydalanması mühüm rol
oynamışdır. O, bu sənətkarların hər birinin ifaçılıq üslubunu, yaradıcılıq müyarını
mənimsəmiş və böyük iradə, fərdi bacarıq hesabına öz sənətində heç bir təqlidə yol
verməmişdir. Bir sıra muğam dəstgahları məhz həmin ustadlardan öyrənmiş və bununla
yanaşı, sənətdə öz yolunu tapa bilmişdir. İslam Rzayev muğam ifaçılığında yolunu
dəyişməyən, xarici boğazlar etməyən və bunun qəti əlryhinə olan sənətkar kimi
tanınmışdır. Məhz bu səbəbdən onun ifa etdiyi “Şur”. “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz” ,
“Mahur”, “Rast” dəstgahları klassik səviyyədə təqdim olunduğuna görə yüksək qiymətə
layiq görülmüşdür.
İslam Rzayev muğam ifaçılığında Azərbaycan xanəndələrinin böyük bir nəslini
yetişdirən Seyid Şuşinski məktəbini keçmiş və bu dahi sənətkarın bütün ifa priyomlarını
mənimsəyə bilmişdir. Bunu, xüsusilə, “Çahargah” dəstgahının ifasında aydın müşahidə
etmək olar. Professor R.Zöhrabovun [1] düzgün qeyd etdiyi kimi, “Çahargah” dəstgahı
Azərbaycan xanəndələri arasında ən geniş yayılmış və sevilən muğamlardan biridir. Hər
bir xanəndə bu muğam-dəstgahın ifasında özünəməxsus cəhətlərlə yadda qalmışdır.
“Çahargah” muğam dəstgahı da digər Azərbaycan muğamları kimi bir-birinin ardınca
gələn və ümumi inkişaf xəttini təyin edən ayrı-ayrı şöbə və bunların arasında bir çox
guşələrdən ibarətdir. Tarixi inkişaf nəticəsində bunların bəziləri unudulmuş, ifaçılıq
təcrübəsindən çıxarılmışdır. Görkəmli musiqişünas, bəstəkar və dirijor Əfrasiyab
Bədəlbəyli [2] muğam haqqında mühazirələrinin birində Azərbaycanda ifa olunan
“Çahargah” muğam dəstgahını təşkil edən şöbə və guşələrin ardıcıllığını belə
göstərmişdir:
Tablo 1:“Çahargah” muğam dəstgahını təşkil edən şöbə və guşələr.
Şöbə
Guşə
1.Dəraməd
2.Mayeyi-Çahargah
İslam Rzayevin İfasinda “Çahargah” Azərbaycan Muğam Dəstgahinin Təfsiri
971
3.Suzi-nak
4.Kereşvə
5.Balu-kəbutər
6.Pişi-zəngulə
7.Zəngulə
8.Bədr
9.Zabil (Zabuli-
qəbri)
10.Muyə
11.Bəstə-Nigar
12.Hasar
13.Müxalif
14.Məğlub
15.Pəri-Pərəstud
16.Sarbang
17.Həzin
18.Hözzal
19.Hodi
20.Rəcəz
21.Mənsuriyyə
22. Mayə
Ustad xanəndə Seyid Şuşinski “Çahargah”ı çox ağır muğam hesab etmiş, həm də
onu oxuyan xanəndə üçün çox ciddi imtahan saymışdır. Ustadın fikrincə, “Çahargah”ı səsi
geniş diapazona malik olmayan xanəndə oxuya bilməz. Bu muğamın bəzəyi. Şuşinskinin
təbirincə “qaymağı” isə onun “Mənsuriyyə” şöbəsi idi. Xanəndənin fikrincə,
Mənsuriyyə”siz “Çahargah” günəşsiz torpağa bənzər.[3] Ona görə də ustad öz şagirdlərinə
“Çahargah” ifa edərkən məclisi ələ almaq üçün “Mənsuriyyə”dən başlamağı tövsiyə
edərdi. Bülə ki, böyük konsertlərdə və məclislərdə “Çahargah”ı mayədən başladıqda
dinləyici tez yorula bilərdi. Azərbaycan xanəndələrindən Cabbar Qaryağdı, Seyid
Şuşinski, Yaqub Məmmədov “Çahargah” muğamını bənzərsiz ifalarına görə məşhur
olmuşlar. Xüsusilə, C.Qaryağdının “Mənsuriyyə” şöbəsini fövqəladə bir istedadla ifa
etməsi muğam sənətində bir möcüzə hesab edilirdi. F.Şuşinski kitabında C.Qaryağdının
“Mənsuriyyə” oxuyarkən gözəl yollar, üsullar tapıb seşdiyini göstərmiş, hətta belə bir
ifadan tarzənlərin çaşıb özlərini itirməsi hallarını da qeyd etmişdir.
[3] İslam Rzayevin
müasirlərindən olan məşhur xanəndə Yaqub Məmmədov da “Çahargah” muğamının mahir
ifaçılarından biri kimi tanınmışdır. Ona bu muğamın ifası böyük şöhrət qazandırmışdır.
Xüsusilə, onun “Mənsuriyyə”də etdiyi segah boğazı maraqlı olmuşdur. Seyid Şuşinski
“Mənsuriyyə”də Yaqub Məmmədovun vurduğu segah boğazını yalnız xanəndənin səs
imkanları ilə əlaqələndirirdi. O, Segahın elə bir muğam olduğunu bildirirdi ki, onun bütün
muğamların içinə girə bilmək qabiliyyəti var. Ona görə də “Mənsuriyyə”də segah nəfəsi
vurmağı tamamilə qanunauyğun hesab edirdi. Bu baxımdan Yaqub Məmmədovun ifasında
“Mənsuriyyə” Azərbaycan muğam sənətinin möhtəşəm qələbələrindən biri kimi
Verdiyeva, S. Rast Müzikoloji Dergisi, Cilt III, Sayı 2 (2015), s. 969-975
972
dəyərləndirilir. Təsadüfi deyil ki, musiqişünas-bəstəkar Nəriman Məmmədov məhz Yaqub
Məmmədovun ifasından “Çahargah” dəstgahını nota alıb maadiləşdirmişdir.
[4]
İslam Rzayev də “Çahargah” dəstgahını özünəməxsus tərzdə ifa etmişdir.
Xanəndə bu muğamın ifasında şöbə, rəng və təsniflər arasında təzadlığı artırmış və
beləliklə də, muğamın dramaturji prinsiplərini daha da zənginləşdirmişdir. İslam Rzayevin
ifasında “Çahargah” dəstgahını müasiri və dövrünün məşhur xanəndəsi Yaqub
Məmmədovun möhtəşəm ifası ilə müqayisə etdikdə bəzi özünəməxsus cəhətləri aydın
görə bilərik. Hər iki xanəndənin ifasında “Çahargah” dəstgahının struktur cəhətdən bəzi
fərqli məqamlarını əyani olaraq nəzərə çatdıraq:
Tablo 2:Çahargah” dəstgahının struktur cəhətdən bəzi fərqli məqamları.
Yaqub Məmmədov İslam Rzayev
1.Dəraməd Çahargah 1. Təsnif
2.Mayə 2.Mayə
3.Təsnif 3.Rəng.
4.Rəng 4.Bəstə-Nigar
5.Bəstə -Nigar 5.Təsnif
6.Təsnif 6.Hisar
7.Hisar 7.Rəng
8.Rəng 8.Müxalif
9.Müxalif 9.Təsnif
10.Təsnif 10.Mənsuriyyə
11. Zərbi-Mənsuriyyə
Göründüyü kimi, İslam Rzayev dəstgahın ifasına Yaqub Məmmədovdan fərqli
olaraq dəramədlə deyil, müqəddimə funksiyasını yerinə yetirən məşhur, demək olar ki,
dillər əzbəri olan “Dağlar başı duman olar” sözlərinə bəstələdiyi təsniflə başlayır. Daha
sonra, “Mayə” şöbəsindən sonra Yaqub Məmmədovun təfsirində təsnif, bunun ardınca isə
rəng səslənirsə, İslam Rzayev həmin şöbədən sonra artıq təsnif ifa etmir. Belə ki, təsnif
artıq “Mayə” şöbəsindən öncə oxunduğuna görə o, bunu rənglə əvəz edir. Beləliklə,
Yaqub Məmmədovda “Mayə” və “Bəstə-Nigar” şöbələri arasında həm təsnif, həm də rəng
səsləndirildiyi halda, İslam Rzayevdə bu şöbələri bir-birinə bağlayan rəng nömrəsi olur.
Dəstgahın bütün sonrakı inkişafında, şöbələrin ardıcıllığında uyğunluq müşahidə edilir ki,
bu da hər iki sənətkarın Qarabağ xanəndəlik məktəbi ənənəsinin davamçısı və layiqli
nümayəndəsi olduğunu təsdiqləyir. İslam Rzayev “Çahargah” dəstgahında Ə.Vahidin
qəzəllərinə üstünlük verir. Onun “Mayə” şöbəsində “Öyünmə çox gözəlim”, “Bəstə-
Nigar”da “Ey gül, səni kim ki sevdi, bəxtəvər oldu”, “Hisar”da “Candan keçərəm sevgili
canan üçün” qəzəllərini böyük məharətlə ifası dəstgahı daha da zənginləşdirir.
Qeyd emək istərdik ki, İslam Rzayevin ifasında “Çahargah” dəstgahının muğamın
yüksək tonlarında oxunan təsniflə başlaması təsadüfi deyil. Belə bir cəlbedici üsulu
xanəndə öz ustadından tövsiyə olaraq mənimsəmiş və uğurla həyata keçirmişdir. Seyid
Şuşinskinin “Çahargah”ı dinləyiciyə maraqlı olmaq üçün yüksək tonlardan başlamağı
məsləhət görməsi İslam Rzayev üçün bir örnək olmuşdur. “Dağlar başı duman olar”
sözlərilə başlayan təsnif xanəndənin repertuarında özünəməxsus yer tutur və onun fərdi
yaradıcılığının məhsulu kimi də çox dəyərlidir. Təsnif muğamın zil pərdələrindən başlayıb
İslam Rzayevin İfasinda “Çahargah” Azərbaycan Muğam Dəstgahinin Təfsiri
973
tədricən aşağı sekvent dönmələrlə mayəyə enən melodik quruluşa malikdir. Burada
xanəndənin geniş diapazona malik şux, eyni zamanda yumşaq və qulağa yatımlı məxmər
səs tembri öz dolğun ifadəsini tapır. Belə bir yüksək pafosa malik olan təsnif özünəməxsus
müqəddimə funksiyasının yerinə yetirir. Məhz bu cür təqdimatdan sonra solo tarın geniş
improvizasiyası “Mayə” çahargahı hazırlayır. Dəstgahın “Mayə” şöbəsində muğamın səs
sırasının birinci tetraxordu özünü göstərir. Burada məqamın II pərdəsinin artırılmış şəkildə
çıxış etməsi II növ çahargahın səssırasına dəlalət edir:
Nota 1
Nota 2
Burada, həmçinin, I tetraxordun genişlənməsi də müşahidə olunur. Belə ki,
mayənin üst aparıcı tonu, üst tersiyası və üst kvartasınadək genişlənmə özünü göstərir:
Nota 3
Belə genişlənmə çahargah məqamının II tetraxordunun pərdələrinin cəlb edilməsi
hesabına baş verir. “Mayə” şöbəsinin poetik əsasını Ə.Vahidin “Öyünmə çox gözəlim, çox
da gözlərin qaradır” mətləli qəzəli təşkil edir. Qəzəl müctəs bəhrində yazılıb: MəfA”ilün
fə”ilAtün məfA”ilün fə”ilün.
Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, İslam Rzayevin ifasında “Çahargah” dəstgahı bie
neçə versiyada səslənmişdir. Muğamın əsas qanunauyğunluqlarının saxlanılması şərtilə
xanəndə hər dəfə ona müəyyən şəraitdən və vəziyyətdən asılı olaraq bəzi dəyişikliklər
edir. Məsələn, şöbələrin poetik mətnini (qəzəlləri) dəyişdirir, ifa zamanı hər dəfə müxtəlif
avazlardan istifadə edir (gah “ey dad, ey dad”, gah “aman, aman”), həmçinin, təsnif
seçimində də müxtəliflik özünü göstərir, hətta şöbələrin ardıcıllığında da (bəzən
“Müxalif” şöbəsini ixtisar edərək dəstgahı natamam şəkildə ifa edir) müəyyən dəyişikliyə
yol verir. Əlbəttə, bütün bunlar muğamın dramaturji inkişafına heç bir xələl gətirmədən
çox təbii və professional səviyyədə yerinə yetirilir.
“Mayə” şöbəsinin ardınca rəng səslənir. Rəngin musiqi materialı sonrakı şöbənin
başlanmasını hazırlayır. Xüsusilə, tarın solo imrovizasiyası “Bəstə-Nigar” şöbəsinə giriş
verir. İnstrumental girişdən sonra xanəndə Vahidin “Ey gül, səni kim ki sevdi bəxtəvər
oldu” mətləli qəzəlini oxuyur. Burada çahargah məqamının VI pərdəsinin (mi)- mayənin
üst tersiyasının üstünlük təşkil etdiyi hissəyə keçid baş verir. Artıq şöbənin əvvəlindən
“mi” dayaq tonun funksional əhəmiyyəti özünü göstərir. Bununla bərabər, mayənin üst
aparıcı tonunun da (re bemol) kpməkçi dayaq ton kimi əhəmiyyəti artır. Bunu, xüsusilə ,
xanəndənin vokal partiyasında aydın eşitmək olar Bəzi nümunələr göstərərk:
Verdiyeva, S. Rast Müzikoloji Dergisi, Cilt III, Sayı 2 (2015), s. 969-975
974
Nota 4
Nota 5
Nota 6
Nota 7
Nota 8
“Bəstə-Nigar” şöbəsinin ardınca onun obrazlı-intonasiya inkişafını yekunlaşdıran
təsnif gəlir. Təsnif “Gözəlim, gözlərinin söhbəti hər yanda olur” sözlərilə başlayan lirik-
axıcı tərzli melodiyaya malikdir. Onun poetik əsasını rəməl bəhrli qəzəl şeyir forması
təşkil edir. Qəzəlin :
fəil”Atün fəil”Atün fəil”Atün fəilün
ölçüsü təsnifin ritmik quruluşunu şərtləndirir:
¾
Nota 9
Burada rəməl bəhrinin təfilələrilə melodik deklomasiya arasında vəhdət özünü
aydın göstərir. “Bəstə-Nigar” təsnifi ilə sonrakı “Hisar” şöbəsi arasında dərin təzad
yaranır. Təsnifin sakit, təmkinli intonasiya-melodik təşkili sanki sonrakı melodik inkişaf
üçün enerjinin toplanmasına şərait yaranır.Onun lirik məzmunlu obrazlar sferasına qarşı
“Hisar”ın coşqun ehtiraslı, alovlu ruhu qoyulur. “Candan keçərəm, sevgili canan üçün”
sözlərilə başlayan “Hisar”ın intonasiya məzmunu mayənin kvinta tonuna (sol) doğru
yönələrək onu mərkəzi tona çevirir. “Hisar” şöbəsini əvvəlkilərdən fərqləndirən cəhət
muğamın daha yüksək pərdələrinin istifadə edilməsindən , melodiyanın daha çox ritmik və
İslam Rzayevin İfasinda “Çahargah” Azərbaycan Muğam Dəstgahinin Təfsiri
975
faktura işlənməsindən ibarətdir. Bu şöbənin ifası üçün xüsusi texniki çətinliyin yaranması
xanəndədən böyük bacarıq və səs imkanlarını nümayiş etdirməyi tələb edir. Məhz bu
səbəbdən bəzən şöbə xanəndələr tərəfindən ixtisar edilir. “Hisar”ın emosional ruhunu rəng
davam etdirir. Çox cəld, şux xarakterli rəng şöbələr arasındakı təzadlığı daha da
dərinləşdirir. Dəstgahın dramaturji inkişafında yeni mərhələni təşkil edən “Müxalif”
şöbəsi də “Hisar” kimi ifası texniki cəhətdən çox çətin və mürəkkəbdir. Onun tematik
materialı yeni və zəngulələrlə zəngin olan bir şöbədir. İslam Rzayev bu şöbənin ifasında
muğamın zil pərdələrində mürəkkəb zəngulələr vuraraq geniş səs imkanlarını, səsinin
texniki işləməsini nümayiş etdirir. Əldə etdiyimiz səs yazılarına əsasən deyə bilərik ki,
İ.Rzayev bu çətin və böyük bacarıq tələb edən “Müxalif “ şöbəsini özünəməxsusluqla ifa
etmişdir.
Bu şöbənin ardınca gələn Təsnif “Gülüstanda sənə bənzər gül olmaz” sözlərilə
oxunur. Lakin çox çətin və mürəkkəb ifa tələb edən “Müxalif”dən sonra təsnifin olduqca
sadə və bəsit görünən melodiyası dəstgahın ümumi dramaturji inkişafında təzadlığı daha
da dərinləşdirir. Bu da müəyyən mənada ümumi zirvəyə doğru gedən yolda enerjinin
toplanılması üçün bir addımdır. “Mənsuriyyə” şöbəsi bütün dəstgahın inkişaf xəttinin
mərkəzi, kulminasiya nöqtəsidir. Bu baxımdan zil pərdələrin göstərilməsi prinsipi üzrə
qurulan şöbədə tədricən bütün əvvəlki şöbələrin dayaq tonlarını vurğulamaqla mayə
pərdəyə enmə baş verir. Mənsuriyyə xanəndədən olduqca zil səsə malik olmasını tələb
edir. Bu şöbənin ifasında İslam Rzayev böyük ustalıq və peşəkarlıq nümayiş etdirir.
Ümumiyyətlə, dəstgahda musiqi materialının necə inkişaf etdirilməsi, necə işlənməsi
prosesi çox mürəkkəbdir. Burada, əlbəttə, xanəndənin ifaçılıq məharəti, onun səsinin
keyfiyyəti, təcrübəsi kimi cəhətlərin böyük əhəmiyyəti var.İslam Rzayev bütün bu
cəhətlərə malik olan bir sənətkar olduğundan “Cahargah” muğam dəstgahını tam şəkildə
ifa etmişdir.
KAYNAKLAR
1. Р.Зохрабов. Теоретические проблемы азербайджанского мугама. Б., Шур, 1992,
с.153.
2. e-librari.musigi-dunya.az/son_afrasiyab_text...
3. F.Şuşinski. Azərbaycan xanəndələri və ifaçıları.B.,1987.
4. N.Məmmədov. Azərbaycan muğamı Çahargah. B., 1970.
5. F. Soysal. Rast Muğamı Çerçevesinde Azerbaycan Muğam Kavramı, Diyarbakır, 2012,
ISBN: 978-605-86673-1-0.
6. F. Soysal, Fikri Soysal Metodolojik Muğam Eğitimi Serisi, Rast Muğamı Berdaşt
Şubesi, Diyarbakır, Fikri Soysal, 2012, ISBN: 978-605-86673-0-3.
Dostları ilə paylaş: |