Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1009

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Q.Qeybullayev və R.Eyvazovanın tədqiqatlarında da suvarların hələ eramızın əvvələrin-

də  Albaniyada məskunlaşdığı qeyd olunur. “Savarlar 503-cü ildə  qərbə doğru irəliləyərək 

hakimiyyətlərini  Şərqi Avropa və Qafqaza qədər uzatmış, Bizans və Sasanilərlə yaxın 

münasibət yaradan Sabarlar Anadolu içərilərinə, Ankara, Qeysəri və Konya dolaylarına qədər 

uzanan axınlarda iştirak etmişdilər. 

T.Əhmədov da bu toponimi suvar // savir adlı qədim türk tayfasının adı ilə bağlayır. Bu 

coğrafi adın birinci komponenti “bilə // pilə” sözünün “çöl” anlamı verdiyini bildirən N.Məm-

mədov T.Əhmədovun fikrini təsdiqləyərək belə bir nəticəyə gəlir ki, Biləsuvar toponimi “Su-

var çölü” yəni “suvarların yaşadığı çöl” mənasında açıqlanır. 

Q.Qaripova qədim yunan mənbələri  əsasında skiflər kimi, hun, sabir(suvar), onoqur, 

utirqur, kutirqur və s. tayfaların da türkdilli olduğunu göstərmişdir. 

“Bilə” sözü dialektoloji lüğətlərdə verilən yazı sözü ilə bir baxımdan eyni mənaya 

malikdir. Belə ki, hər iki söz: bilə və yazı çöl, düzən mənasında da işlənir. Düzən sözü no-

menklatur termin kimi toponimiyada işləkdir: Yazı düzəni (Yuxarı Qarabağda), Qusar meyilli 

düzəni, Biləsuvar düzən (Biləsuvar rayonu və s.) 

Yazı (Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, Qazax, Laçın, Oğuz, Ordubad, Şahbuz, Tərtər, Zən-

gilan) sözü dialektlərdə çöl, səhra, düzənlik mənasında işlənir.  

- Qavaxlar susuz yazılar çoxudu (Füzuli); 

- Yazıda qoyun da otduyur, mal da otduyur. (Şahbuz) 

Eyni zamanda, “bilə”, “pilə” sözləri Salyan dialektində “nazik”, Yardımlı dialektində 

isə “yumşaq” mənalarını ifadə edir. 

E.M.Murzayevin Xalq coğrafiya terminləri lüğətində də “bil”, “bile” (“bilə”) – yan, sa-

hil mənalarında işlənir.  

Bu tədqiqatlara əsasən qətiyyətlə deyə bilərik ki, istər Şimali, istərsə də Cənubi Azər-

baycanda mövcud Biləsuvar toponimi qədim dövrlərdən Azərbaycanda məskunlaşan suvar // 

savar // sabir tayfasının adı ilə bağlı yaranmışdır.  

Aparılan araşdırmalara  əsasən deyə bilərik ki, dilimizdə sözlərin etimologiyasının 

öyrənilməsi üçün zəngin məlumata malik etimoloji lüğətlərin hazırlanmasına ehtiyac vardır. 

 

 

AZERBAYCAN BATI BÖLGESİ AĞIZLARI İLE KARS İLİ 

AĞIZLARININ MORFOLOJİK KARŞILAŞTIRMALI TAHLİLİ 

ÜZERİNE BIR İNCELEME 

 

Hava ÇİÇEKEL 

[e-mail] 

TÜRKİYE 

 

Ağız araştırmaları bugün dil biliminin bir alt kolu olarak birçok araştırmacının ilgisini 

çeken bir çalışma dalı hâline gelmiştir. Saha araştırmaları sonucu elde edilen metinlere bağlı 

olarak yapılan çalışmalar,  belli bir yörenin ağız özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde incelenme-

sinin yanı sıra zamanla söz konusu ağızların yaşadığı bölgenin tamamını ve dolayısıyla bütün 

bir ülkenin ağız özelliklerinin tespit edilmesini sağlayacak bir ön çalışmanın başlangıcını 

oluşturacak özelliğe sahiptir.  

Ağız araştırmaları, belli bir yörenin ağız özelliklerinin ortaya konulması dışında birden 

fazla ağız yöresinin çeşitli açılardan karşılaştırılmasını da esas alabilmektedir. Bugün yapılan 

çalışmalarda ağızların kendi içinde veya Türkiye dışındaki herhangi bir Türk ağız yöresiyle ya 

da Türk lehçeleriyle farklı açılardan karşılaştırıldığı araştırmalar bulunmaktadır. Yapılan bu 

araştırmalar sonucunda hem ülke içi ve ülke dışındaki farklı ağızların tespit edilmesi sağlan-

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1010

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

mış hem de aynı ülke sınırları içinde konuşulan ağızlar ile Türkiye dışında varlık gösteren 

ağızların mukayesesini mümkün hâle getirmiştir. Bu da gerek Türkiye Türkçesinin gerekse di-

ğer Türk lehçelerinin ağızlarında yaşayan dilin, eski dönemlerine ait söz varlığı ve söyleyiş 

özellikleri, arkaik gramer yapıları ve morfolojik unsurlar hakkında bize, Türk dilinin tarihi ge-

lişimi ile ilgili önemli bilgiler vermektedir.  

Türkiye türkolojisinde ağız araştırmaları Ahmet Caferoğlu başlatmıştır. Daha sonra 

Zeynep Korkmaz,  Mecdut Mansuroğlu, Ahmet Bican Ercilasun  gibi araştırmacılar yaptıkları 

çalışmalarla bu alana önemli ölçüde katkısağlamışlardır.  

Kars, Ardahan ve Iğdır yöresinde ise ağız araştırmaları yapan Ahmet B. Ercilasundur. 

Ercilasu’nun “Kars ili ağızları, Arpaçay köylerinden derlemeler”adlı  kitaplarını  fonetik 

olarak tetkik etmiştir. Ahmet B. Ercilasun’nun “Kars ili ağızları” doktora tezini hazırladığı 

1971 yılında Ardahan ve Iğdır Kars’ın ilçeleriydi. 1983 yılında basılarak kitap şeklini alan 

doktora tezi,  bu üç ilde derlenen metinler ışığında hazırlanmıştır. 

Azerbaycan’da birçok araştırmacı, farklı dönemlerde, ağızlar üzerine çeşitli araştırmalar 

yapmıştır. Özellikle Sovyetler Birliği döneminde sözü edilen çalışmaların yoğunluk kazandığı 

dikkat çekmektedir. Bu dönemde belli bir plan dâhilinde yürütülen ağız çalışmaları, ülkenin 

tamamına yayılmıştır. Azerbaycan ağızları; Batı, Doğu, Kuzey ve Güney olmak üzere dört 

grupta ele alınmaktadır. 

Azerbaycan dialekt ve şiveleri ile alakalı yapılmış bazı çalışmalar, Ahmet Ceferoğlu 

Gence şivesinin fonetik hususiyetlerini araştırmış “ 75 Azerbaycan ische Lieder “ Bayatı”in 

der Mundart von Gencenebst einer sprachlichen Erklaerung” adlı eseri yine Gence şivesine  

dair  küçük bir tetkikat da İdris Hesenov adlı dilci tarafından  neşr edilmişdir.Gence  şivesi 

gibi  Şeki, Karabağ  şiveleri de ayrı ayrı tetkik olunmuştur. Prof. Aşmarinenin “Obşiy obzor 

Narldnıx Tyorksix Koborob Koroda Nuxi” (Bakü, 1926)adlı eseri, “Qarabağ – İstanbul şive-

lerini qrammatikcehetden tedkiki” adlı silsile makaleleri yazan Süreyya hanım Talıbhanbeyli 

ise bu iki şiveyi fonetik, sintakstik ve diğer hususiyetler ele almıştır. 

Kars, Anadoluya yapılan Türk akınlarının geçit noktalarından biri aynı zamanda Azer-

baycan Türklerinin farklı zamanlarda yaşamış oldukları savaşlar, kırgınlar ve dağılmalar so-

nucunda coğrafi yakınlık bakımından sığındıkları ilk yer olmuş ve yakın zamana kadar bu 

göçler devam etmiştir.  Kars yöresi,  bu sebeple çok çeşitli Türk topluluklarını ve ağız grupla-

rını bünyesinde barındırır.  

Makü ve Nahçivanın Azerisi aynı ağızla konuşur. Posoflu Ahıskalı gibi konuşur. Kars-

taki Terekeme ile Tiflis, Kazaktaki Terekemenin konuşmasında hiç bir fark  yoktur. Kars 

yerlisi  bir çok bakımdan diğer Doğu Anadolu bölgeleriyle birlik göstermektedir.Ardahan ve 

Posofta konuşulan ağız Çoruh boylarına uzanmaktadır. 

Biz de sahip oldukları ortak geçmiş ve konuşulan ağız özelliklerinin yakınlığı bakımın-

dan Azerbaycan’ın batı bölgesi ağzı ile  Kars yöresi ağızlarını yapacağımız karşılaştırmalı 

morfolojik çalışma için uygun gördük.  

Bu karşılaştırmalı morfolojik tahlilimizi yapmamızda ki maksadımız; 

1)Ele aldığımız bu iki ağız bölgesini morfolojik açıdan benzer yönlerini ve ayrılan taraf-

larını karşılaştımalı olarak tespit etmek, 

2)Her iki ağız bölgesini kendi içinde  ki diğer şivelerle morfolojik açıdan karşılaştırmak 

ve ait oldukları edebi diller ile ağız bölgeleri arasındaki benzer ve ayrılan yönleri ortaya koy-

mak, 

3)Aynı dilin iki farklı lehçesini konuşan bu iki edebi dilin, üzerinde çalıştığımız metin-

ler aracılığı ile söz hazinelerini tesbit etmek ve günümüzde edebi dillerde kullanılmayan söz 

varlıklarını göstermek. 

Kars ili ağızları:Kars yerli ağzı, Ardahan – Posof yerli ağzı, Hanak türkmenleri ağzı, 

Kars Azeri ağzı, Kars terekemeleri ağzı 

---