7
FƏSIL 1. S NERGET KA ANLAYIŞININ ZAHI, T PLƏRI VƏ
XÜSUS YYƏ
TLƏ
R . QTISAD YYATA TƏ
S R VƏ
QT SAD
FƏ
AL YYƏ
TDƏ
TUTDUĞ
U YER
1.1 Sinergetika anlayış
ının izahı,ə
sas mahiyyə
ti
Yeni iqtisadi idarəetmə anlayışı 5 əsas təbəqə üzərində inşa edilmişdir. Bunlar,
Keyfiyyət, Strategiya, Sinergetika, nsan və Məlumatdır. Keyfiyyət, son illərdə xüsusu
ilə iqtisadi idarəetmə sistemində və digər idarəetmə sistemlərində də barəsində ən çox
danışılan anlayışlardan birincisidir.
Keyfiyyət barəsində ABŞ və Yaponiyadakı araşdırmaların sintezi nəticəsində
Ümümi Keyfiyyət darəsi adlandırılan yeni idarəetmə anlayışı meydana gəlmişdir.
Ümümi Keyfiyyət darəsi təşkilatda rəhbərlik, idarəetmə, insan, sistem və məhsul
keyfiyyətinin birikdə davamlı olaraq inkişaf etdirilməsini; keyfiyyətin inkişaf
etdirilməsi,keyfiyyətin planlaşdırılması və keyfiyyətə nəzarət işlərinin görülməsi və eyni
zamanda keyfiyyətə zəmanət sisteminin standartlarının yaradılmasını qarşısına məqsəd
qoyan rəhbərlik anlayışıdır.
Ümümi Keyfiyyət
darəsinin məqsədi təşkilatda işçilərin, idarəçilərin,
fəaliyyətlərin, proseslərin, məhsul və xidmətlərin keyfiyyətinin davamlı olaraq
təkmilləşdirilməsini təmin etmək və "müştəri məmnuniyyəti" ni əldə etməkdir.
Yenə xüsusilə 1990-cı illərdən etibarən strategiya anlayışının və buna əsasən
Strategiyalı darəetmə adı verilən yeni idarəetmə anlayışının təşkilatlarda gedərək
ə
həmiyyət qazandığını görürük. Artan rəqabət və bunun gətirdiyi imkanlar, təhlükələr və
riskləri əvvəlcədən görməyi bacarmaq və doğru strategiya seçimini etmək üçün
strategiyalı idarəetmə anlayışının bütün təşkilatlarda tətbiqi vacib əhəmiyyət
daşımaqdadır.
8
Strategiyalı idarəetmə, hər hansı bir təşkilatın məqsədlərinə çatması üçün effektiv
strategiyaların inkişaf etdirilməsini, bunların planlaşdırılmasını, həyata keçirilməsini və
idarəsini ifadə edir. Bir başqa ifadəylə, strategiyalı idarəetmə, sıx bir rəqabətlə
qarşılaşan şirkətlərin rəqibləri ilə yarışmağı bacarması üçün nə etmələri, nə cür
strategiyalar izləmələri lazım olduğunu araşdıran bir araşdırma sahəsidir. Strategiyalı
idarəetmə sahəsində istifadə olunan başlıca üsulları iki qrupa ayırmaq mümkündür:
1) vəziyyət və strategiyalı analizlər;
2) uzlaşma və qərar vermə analizləri.
Vəziyyət və strategiyalı analiz üsulundan təşkilatın daxili və xarici vəziyyətinin
qiymətləndirilməsi, strategiyanın yaradılması və alternativ strategiyalar arasında ən
uyğun olanının seçilməsi məqsədi ilə istifadə edirlir. Uzlaşma və qərar vermə üsulları isə
strategiya seçimində və qərar qəbuletmə prosesində istifadə edilir.
Yeni idarəetmə anlayışının digər iki əhəmiyyətli ölçüsü "insan" və "məlumat" dır.
Son illərdə nsan Resurslarının darəsi və Məlumat darəetmə sahəsində insan və
məlumat qaynaqlarının necə ən yaxşı şəkildə idarə olunması araşdırılır.
nsan resurslarının idarə olunması, təşkilatın məqsədlərinə (gəlirlilik, məhsuldarlıq,
keyfiyyət və s.) çatmağı üçün bütün işçilərin ən təsirli və məhsuldar bir şəkildə istifadə
edilməsidir. nsan resurslarının idarə olunması, insan qaynaqlarının planlaşdırılması,
inkişaf etdirilməsi, təhsili, motivasiyası, performans dəyərləndirilməsi, rəhbərliyə
qatılması və sairə mövzuları ehtiva edən bir sahədir.
Digər tərəfdən, yeni rəhbərlik fəlsəfəsi eyni zamanda "məlumat mərkəzli rəhbərlik"
olaraq da adlandırılmaqdadır. Məlumat mərkəzli rəhbərlik, dünyadakı başlıca yeni əsas
texnologiyaların ("informasiya texnologiyaları" və "generasiyalı texnologiya"
sahəsindəki yenilikləri əhatə edir.) təşkilatda istifadə edilməsi deməkdir. nformasiya
9
texnologiyaları, elektron məlumat və əməliyyat sistemləri (kompüter) və ünsiyyət
(telekommunikasiya) texnologiyalarını əhatə edir.
Sinergetika, idarəetmə strategiyasının əsas elementlerindən biridir.
Sinergetika yunan mənşəli sözdür və mənası “birlikdə çalışmaq” deməkdir
darəetmənin xüsusiyyətləri və istehsal edilən məhsulun satılmasının inkişaf etdirilməsi
arasında uygunluğun reallaşdırımasından bəhs edilirsə sinergetika, “2 + 2 = 5”
bərəbərliyini özündə əks etdirir. Bu ifadə, müəssənin qismən nəticələrinin cəmindən
daha çox, yeni bir fəaliyyət tərkibi əldə etmək istədiyinə işarə edir. Sinergetika faktoru,
müəssənin inkişaf və böyümə strategiyalarının seçilməsi ve planlanlaşdırılmasında
məhsul, bazar və müəssənin xüsusiyyətləri arasında uygunluğun yaradılmasına
yönəldilmiş analiz mövsunu əmələ gətirir. Əslində, iqtisadi sinergetik analiz, müəssənin
bir çox güclü və zəif tərəflərinin qiymətləndirilməsinə imkan yaratması baxımından çox
vacibdir.
Sinergtika anlayışını, çox gözəl bir şəkildə, riyazi ifadələrlə açıqlayan yazıçı
Ansoff'tur. Ansoff'un fikirincə, fərqli fəaliyyət istiqamətində çalışan bir müəssisənin,
ticarət məhsullarının idarəetmə nəticələrində iştirakı olduğu düşünülsə müəssisələrin
satış miqdarları, investisiya xərcləri və illik xərcləri hesablanaraq hər investisiyanın
mənfəət dərəcələri müəyyən oluna bilər. Məsələn; aşağıda 1 nömrəli məhsula aid
Mənfəət düsturu verilmişdir.
Mənfəət=
ீə
௧
ܺ ∗ 100
Bu düsturu müəssisənin istehsal etdiyi bütün məhsullar üçün, ümumiləşdirsək:
Satışların cəmi: S
r
=S
1
+S
2
+.......+S
n
Xərclərin Cəmi: M
r
=M
1
+M
2
+.......+M
n
Kapitalın Cəmi: Y
r
=Y
1
+Y
2
+.......+Y
n