4
intellektin əhatə dairəsinə elə sahələr aid edilir ki, orada dəqiq modellər, həll
alqoritmi və metodlar movcud olmur
.
Hal-hazırda iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində ekspert sistemlərinin hazırlanması
və tətbiqi üzrə böyük təcrübə yığılmışdır. Bu təcrübə belə sistemlərin biliklərə
ə
saslanan intellektuallığını artırmaqla tətbiq sahəsinin effektivliyini artırmağa
imkan verir. Və təsadüfi deyil ki, ekspert sistemlərin nəzəriyyəsi və təcrübəsi
sahəsində araşdırmaların sayı durmadan artır.
Təbii dilin və neyron hesablayıcı sistemlərin emal sistemləri olan intellektual
sistemlər və onun bir hissəsi olan ekspert sistemlərin məhsuldarlığı zaman keçdikcə
yüksəlir və çətin məsələlərin həlli asanlaşır. Onlar həm də informasiya axını tam
olmayan və “qeyri-səlis” olduqda kömək kimi çıxış edirlər. Ekspert-öyrədən
sistemlər ayrı və ya digər informasiya sistemləri ilə inteqrə olunmuş şəkildə istifadə
oluna bilərlər.
Ekspert sistemi – hər hansı konkret məhdud predmet sahəsi haqqında mütəxəssis
bilklərindən istifadə edən və bu sahə hüdudlarında ekspert-professional səviyyəsində
qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik proqramdır.
ntellektual ekspert sistemi ( ES)– məhdud predmet sahəsində məsələlərin həllinin
yüksək səmərəli təminatı üçün ekspert biliklərindən istifadə edən kompyuter
proqramıdır. Belə proqramlar, bir qayda olaraq, bilikləri simvolik formada təqdim və
tədqiq edir, öz mühakimə proseslərini izah edir və elə predmet sahələri üçün nəzərdə
tutulur ki, bu sahələrdə bacarığa sahib olmaq üçün insanlara xüsusi öyrənmə və
praktik təcrübə üçün illər tələb olunmur.
Ekspert sistemi – qərarın qəbul edilməsi məsələsinin həlli üçün hər hansı formaal
şə
kildə təqdim olunan və bir və ya bir neçə ekspertin biliyini istifafə edən kompyuter
sistemidir.
Problemin iş
lə
nmə
də
rə
cə
si. Ekspert-öyrədən sistemlərin yaradılması,tətbiqi və
təyinatına dair xarici vəyerli işlər həsr olunmuşdur.
Dissertasiya iş
inin mə
qsə
di.Ekspert-öyrədən sistemlərin yaradilma tarixi,inkişaf
mərhələləri, işlənilmə vasitələri, təsnifatı və növləri, arxitekturası və tətbiq
5
sahələrinin araşdırılmasıdır.Ən önəmlisi isə tətbiq edilən ekspert- öyrədən
sitemlərin adları ,tətbiq sahələri və həmin sahələrdə əhəmiyyətidir.
Ekspert – öyrədən sitemlərin daha ətraflı öyrənilməsi üçün dissertasiya işində
aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:
-Ekspert sistemlərinin yaradılma tarixinin
-Ekspert sistemlərinin xarakteristikasının
-Ekspert sistemlərinin təyinatı və tətbiq sahələrinin
-Biliklərin ekspert sistemlərində təqdimatıvə ekspertin işinin
-Ekspert sistemlərinin işlənilməsinin instrumental vasitələri və işlənilmə
mərhələlərinin
-Ekspert –öyrədən sistemlərin arxitekturası,təsnifatı və növlərinin
-Ekspert-öyrədən sistemlərə misallar tədqiqi.
Tə
dqiqatın obyektini ekspert-öyrədən sistemlərin yaradilması və tətbiqini icarə
edən yaradici ekspertlər və istifadəçilər təşkil edir.
Tə
dqiqatın
predmetini
ekspert-öyrədən
sistemlərin
yaradılması
təyinati,arxitekturasını müəyyən olunması və tətbiq sahələrinin mövcud
mexanizmlər, nəzəri, metodoloji, praktiki istiqamətlərinin tədqiqi təşkil edir.
Tə
dqiqat iş
inin nə
zə
ri və
metodoloji ə
sasları. Ekspert-öyrədən sitemlərin
hazırlanmasının nəzəri və metodoloji əsasları, iqtisadi-informasiya sistemlərində
tətbiqi, tətbiq edildiyi sahələrdə istifadə edilmə göstərişləri təşkil edir. Tədqiqat
işində konkret tarixi və proqram-məqsədli yanaşma, kompleks və müqayisəli təhlil,
dinamika, qruplaşdırma, məntiqi ümumiləşdirmə istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatın informasiya bazasını
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI RAB TƏ VƏ
YÜKSƏK TEXNOLOG YALAR NAZ RL Y
,bir sıra təşkilatların statistik məlumatları,
hesabatları, jurnal, qəzet, inetrnet materialları və s. təşkil edir.
Tədqiqat işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:
-
Ekspert –öyrədən sistemlərin yaradılmasının nəzəri-metodoloji əsasları, onun
mahiyyəti və quruluşu araşdırılmış, bu sahənin effektiv idarə olunması
məsələləri kompleks şəkildə tədqiq edilmişdir;
6
-
Ekspert-öyrədən sistemlərin iqtisadi informasiya sitemlərində rolu və yeri
müəyyənləşdirilmişdir;
Tədqiqat işinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qeyri-müəyyən
mühitdə və şətin məsələlərin həllində ekspert sistemlərinin tətbiqi effektiv
idarəçiliyin həyata keçirilməsində mütərəqqi bir mexanizm olaraq istifadə
edilməsidir.
Dissertasiya iş
inin hə
cmi və
strukturu. Dissertasiya işi abreviatura, giriş, üç fəsil,
nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarət olmaqla kompüter yazısı ilə
78səhifədən ibarətdir. şin daxilində 4şəkil, 1cədvəl verilmiş, 2 diaqram və 4 sxem
göstərilmişdir. Ədəbiyyat siyahısında Azərbaycan, türk, rus, ingilis dillərində olan 10
ə
dəbiyyat mənbəyi və 10 sayda internet səhifəsi göstərilmişdir.