22
4.-acaq
2
,-ası
2
, -malı
2
şəkilçiləri vasitəsi ilə gələcək zaman mənalı feli sifətlər
düzəldilir, məsələn: görül-əsi (iş), deyil-əcək (söz), tikil-məli (paltar) və s.
Qeyd edildiyi kimi, feli sifətdə həm felə, həm də sifətə məxsus xüsusiyyətlər
vardır.
Feli sifə
tin felə
mə
xsus xüsusiyyə
tlə
ri bunlardır:
1. Zaman mənası bildirir: kökəlmiş (heyvan) - keçmiş zaman; gələn (adam) –indiki
zaman; görüləcək (işlər) - gələcək zaman feli sifəti.
2. Təsirli və ya təsirsiz olur: oxuyan (müğənni) - təsirli; baxan (qız) - təsirsiz.
3. Növ bildirir: qazılan (torpaq) - məchul növ; görüşən (adamlar) - qarşılıq növ və
s.
4. Təsdiq və ya inkar ola bilir:
ağ
layan (körpə)-təsdiq,
ağ
lamayan (körpə) inkar.
5. Ətrafına söz toplaya bilir: dərslərindən əla qiymətlər alan (şagird), səliqə ilə
sıraya düzülmüş
(uşaqlar) və s.
Feli sifə
tin sifə
tə
aid xüsusiyyə
tlə
ri:
1. Əşyanın əlamətini bildirir: uçan (hansı?) quş, ağlayan (hansı?) körpə və s.
2. Necə?, nə cür?, hansı? suallarından birinə cavab olur.
3. Aid olduğu ismin əvvəlində gəlir.
4. Cümlədə təyin vəzifəsində işlənir:
Görülə
cə
k iş
lə
rimiz çoxdur.
5. Xəbərlik şəkilçilərini qəbul edir və ismi xəbər olur: Qardaşım işləyəndir.
6. Sifət kimi substantivləşə bilir və bu vaxt cümlədə isim kimi çıxış edərək
mübtəda və ya tamamlıq olur. Məs.: Gələn (kim?)rəfiqəmdir.Oxuyanı (kimi?)
tanıyırsan?
Feli sifətlərlə feldən düzələn sifətləri qarışdırmaq olmaz. Feldən düzələn
sifətlər felin heç bir xüsusiyyətini daşıya bilmir, yalnız sifətin əlamətlərini daşıyır. Feli
sifətlər isə həm felin, həm də sifətin xüsusiyyətlərinə malik olur. Sözün feldən düzəlmiş
sifət yox, feli sifət olduğunu onun təsirli və ya təsirsiz olduğunu yoxlamaqla, ya da
inkarda işlətməklə bilmək olar.
Sifət və saylar kimi, feli sifətlər də bəzən substantivləşə (isimləşə) bilir. Belə
halda
feli sifətlər ismin xüsusiyyətlərinə malik olur: hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə
dəyişir, qoşma ilə işlənə bilir və s. Məsələn: Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın.
Qaçanı qovmazlar.
Yazdıqlarımı unutmuşam və s. Bu cümlələrdəki
yatmış
ları,
qaçanı, yazdıqlarımı feli sifətləri isimsiz işlənmiş, yəni onu əvəz etmişlər. Buna görə də
həmin feli sifətlər mənsubiyyət, hal və cəm şəkilçiləri qəbul etmişdir. Isimləşmiş feli
sifət necə?, nə cür? suallarına deyil, ismin suallarına cavab verir və cümlədə təyin yox,
mübtəda və tamamlıq, bəzən də ismi xəbər olur. Qeyd edildiyi kimi, feli sifər
isimləşdikdə qoşmalarla da işlənə bilir: oxuyan üçün, yatmışlardan başqa və s.
Sual 25. Feli bağ
lama haqqında mə
lumat yazın.
Feli bağ
lama hə
m felin, hə
m də
zə
rfin xüsusiyyə
tlə
rini daş
ıyır.
Feli bağ
lamanın felə
aid xüsusiyyə
tlə
ri bunlardır:
1. Leksik mənaca hərəkət bildirir.
2. Təsirli və ya təsirsiz olur: görüb (təsirli), baxdıqca (təsirsiz) və s.
3. Təsdiq və ya inkarda olur: alanda, almayanda və s.
23
4. Felin müxtəlif qrammatik məna növlərində ola bilir: gəlincə (məlum), yazılıb
(məchul),
geyinə
rkə
n (qayıdış),
sildirə
rə
k (icbar),
yazış
anda (qarşılıq).
5. Ətrafına söz toplaya bilir: təbiətin xoş mənzərəsini seyr etdikcə və s.
Feli bağ
lamanın zə
rfə
aid xüsusiyyə
tlə
ri aş
ağ
ıdakılardır:
1. Hərəkətin tərzini, zamanını, səbəbini bildirir:
Uş
aq qaçaraq (necə
?) gözdə
n
itdi.
Evə
gə
lə
ndə
(nə
zaman?) çörə
k alarsan. Düş
mə
n qorxub (nə
sə
bə
bdə
n?) geri
çə
kildi.
2. Zərfin suallarına cavab ola bilir.
3. Əlaqəyə girdiyi sözlərlə birlikdə cümlənin zərfliyi olur.
Feli bağlama şəkilçiləri:
1) -ıb
4
. Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamaların aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:
a)
Işin əsas feldəki işdən əvvəl icra olunduğunu bildirir:
Bağ
ban bağ
daki iş
lə
rini bitirib,(nə
za-
man?) ə
llə
rini yumağ
a getdi.
b)
Əsas feldəki hərəkətin tərzini bildirir:
Qoca bardaş
qurub (necə
?) oturmuş
du..
c)
Əsas feldəki hərəkətin səbəbini bildirir:
Uş
aq anasından qorxub (niyə
?) çarpayının altında
gizlə
ndi.
2) -araq
2
. Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamalar mənasna görə -ib
4
şəkilçili feli bağlama-larla
oxşardır, məsələn:
Ana otağ
a girə
rə
k, körpə
nin üstünü örtdü və s.
3) -a
2
. Bu şəkilçi təkrar olunan felə qoşulur və onunla düzələn feli bağlamalar, əsasən,
hərəkətin icra tərzini bildirir. Məsələn: Uşaqlar qaça-qaça həyətə doluşdular. Əsgər təhlükəni
bilə-bilə irəliyə atıldı.
4) -madan
2
. Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamalar hərəkətin zamanını, bəzən də tərzini
bildirir, məsələn: Dərsini hazırlamadan oynamağa getmə. Qatar heç bir stansiyada dayanmadan
gedirdi.
Aşağıdakı şəkilçilərlə düzələn feli bağlamalar isə daha çox hərəkətin zamanını, yəni işin əsas
feldən əvvəl icra olunduğunu bildirir:
-anda
2
: alanda, gələndə, işləyəndə və s.
-dıqda
2
: aldıqda, gəldikdə, işlədikdə və s.
-arkən
2
: alarkən, gələrkən və s.
-dıqca
4
: aldıqca, gəldikcə və s.
-inca
4
: alınca, gəlincə və s.
-ar
2
, -maz
2
: gələr-gəlməz, çatar-çatmaz və s.
Feli bağlama digər sözlərlə əlaqəyə girərək feli bağlama tərkibi əmələ gətirir.Feli bağlama
tərkibi həmişə cümlənin mürəkkəb üzvü olur və bir sintaktik suala cavab verir. Məsələn: Adil
gözünü bir nöqtə
yə
zillə
yib xə
yala dalmış
dı. Onlar vaxtında gə
lib çatmadıqda bütün planlarımız
pozuldu. Feli bağlamalar və feli bağlama tərkibləri cümlədə, bir qayda olaraq, zərflik kimi çıxış
edir. Feli bağlama cümlənin həmcins xəbəri olduqda ondan sonra vergül işarəsi qoyulur. Məsələn:
Ana bazara gedib, ə
rzaq malları aldı.
Sual 26. Zə
rf, onun mə
na növlə
ri və
baş
qa nitq hissə
lə
rində
n fə
rqlə
ndirilmə
si
barə
də
yazın.